Historia
Kościół kapitulny w królewskim mieście Stara Buda (Óbuda) zaczęto wznosić w pierwszej połowie XI wieku, w czasie rządów króla Stefana I Świętego lub, co bardziej prawdopodobne, jego następcy Piotra Orseolo. Miejscowa kapituła po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych dopiero w 1148 roku, kiedy to król Gejza II powiększył jej dochody, otrzymane jeszcze od Władysława I Świętego w drugiej połowie XI wieku. Także Gejza II podjąć miał trud sfinansowania dalszych prac nad kościołem, który jak wynika z przekazów, jeszcze w latach 1112-1118 nie był ukończony.
W latach 1241-1242 kościół św. Piotra zniszczony został wraz z całym miastem w trakcie mongolskiego najazdu. Król Bela IV po powrocie do kraju postanowił założyć nowy obwarowany ośrodek miejski w Újbudzie, późniejszej Budzie, na południe od spustoszonego miasta. Także król Karol Robert, pierwszy z dynastii Andegaweńskiej na węgierskim tronie, nie przepadał za Óbudą, której mieszkańcy wspierali czeskiego króla Wacława po wymarciu Arpadów. Z tego powodu odbudowa kościoła św. Piotra postępowała bardzo powoli i nigdy nie została przeprowadzona w stosunku do całego budynku. Wiadomo, że nie została ukończona jeszcze w 1321 roku. Zmiana nastąpiła dopiero gdy w Óbudzie zamieszkała królowa Elżbieta, córka polskiego króla Władysława I Łokietka, wdowa po Karolu Robercie. W 1380 roku zapisała ona fundusze na konieczne prace remontowe, ufundowała też w pobliżu około połowy XIV wieku gotycki kościół Marii Panny.
Pomimo nakładów na remonty starego romańskiego kościoła, w XV wieku znajdował się on w bardzo złym stanie i ostatecznie został w drugiej połowie tamtego stulecia rozebrany w trakcie budowy zakrystii i wieży kościoła Panny Marii. Pozwolenie na rozbiórkę wydał w 1483 roku na prośbę króla Macieja Korwina papież Sykstus IV. Odtąd też gotycki kościół Panny Marii przejął wezwanie usuniętej budowli, które nosił do czasu upadku miasta pod rządami Turków. Ostatnie relikty obydwu świątyń usunięto na początku XVIII wieku, w związku z wprowadzanymi nowożytnymi zmianami układu miasta, a w 1749 roku na ich miejscu wybudowano barokowy kościół św. Piotra.
Architektura
Kościół św. Piotra wznosił się na placu w północnej części średniowiecznego miasta, wewnątrz obwodu zrujnowanych już wówczas obwarowań dawnego rzymskiego fortu. W drugiej połowie XII wieku posiadał formę romańskiej trójnawowej bazyliki beztranseptowej, której ściany w dużej części utworzono z materiału pozyskanego z rozebranych budynków z okresu rzymskiego. Po stronie wschodniej korpus na wysokości nawy głównej zamknięty był półkolistą, nieco wydłużoną apsydą, mieszczącą pod poziomem posadzki kryptę. Nawy boczne zamknięte były na wschodzie ścianami prostymi. Po stronie zachodniej fasadę tworzyła para czworobocznych wież na przedłużeniu naw bocznych, flankujących arkadową, otwartą kruchtę przed nawą główną. Wieża północna sąsiadowała z budynkiem o późnorzymskim jeszcze pochodzeniu, użytkowanym następnie w średniowieczu. Mógł on mieścić pałac prepozyta lub mieszkania kanoników, ewentualnie salę kapitulną. W pobliżu kościoła znajdować się miał także królewski dwór.
Niewielki ryzalit po południowej stronie apsydy wskazywałby, iż kościół w XI wieku był jeszcze budowlą jednonawową. W drugiej połowie XII wieku miał już długość około 89 metrów, jego całkowita szerokość wynosiła 36,5 metra, natomiast apsyda posiadała 15 metrów szerokości i 11 metrów długości. Ostatecznie więc utworzono budowlę okazałą, o znacznych rozmiarach, nawiązującą w planie i wymiarach do bazyliki królewskiej w Székesfehérvár, posiadającą masywne mury fundamentowe korpusu grubości około 1,9-2 metrów. Cieńsze mury zachodnich wież wskazywałyby na ich niewielką początkowo wysokość. Co więcej nie zostały one zbudowane dokładnie w tym samym okresie, a wieża północna usytuowana została z odchyleniem od osi kościoła. W XIII wieku wieża południowa o pierwotnych wymiarach 6,2 x 6,2 metra, została wzmocniona od strony zewnętrznej i być może podwyższona. Po przebudowie trzy z jej ścian osiągnęły znaczną grubość około 2,6 metra.
Wnętrze kościoła wypełnione było filarami podtrzymującymi arkady, dzielącymi przestrzeń na nawę główną o szerokości około 15 metrów i szerokie na około 7 metrów nawy boczne. Posadzkę tworzyły kamienne płyty osadzone na warstwie podmurówki z zaprawy. Podobną posadzkę posiadać też mogła krypta pod wschodnią częścią kościoła, która miała 11 metrów długości i prawdopodobnie otwierała się na nawę główną z dwóch stron. Ze względu na kryptę poziom posadzki prezbiterium był zapewne wyższy, dostępny po kilku stopniach. Wystrój rzeźbiarski kościoła był bogaty, bardzo wysokiej jakości, w pierwszym okresie tworzony motywami palmetowymi i plecionymi wstążkami. Druga grupa zdobień nawiązywała przede wszystkim do form klasycznych, charakteryzowała się liśćmi akantu na kapitelach, gzymsach i fryzach, a także motywami figuralnymi i zoomorficznymi w stylu północnowłoskim.
Stan obecny
Kościół św. Piotra został całkowicie rozebrany w XV wieku i na powierzchni gruntu nie ma dziś po nim żadnych śladów. W latach 2000-2010 podczas robót drogowo – kanalizacyjnych w kamiennym gruzie rozbiórkowym odnaleziono dużą liczbę fragmentów romańskich rzeźb, a także pozostałości murów fundamentowych, na podstawie których możliwe było przeprowadzenie naukowej rekonstrukcji kościoła. Niektóre detale architektoniczne kościoła zidentyfikowane zostały w innych okolicznych kościołach i budynkach, gdzie zostały wtórnie użyte w XV i XVI wieku (znaczna część romańskiej kamieniarki użyta została do budowy klasztoru paulinów Féhéreygháza, który został zniszczony przez Turków i wykorzystany do konstrukcji ich własnych zabudowań). Obecnie odkryte pozostałości kościoła św. Piotra i sąsiedniego kościoła Panny Marii obejrzeć można w piwnicznej galerii przy Fô tér 1 oraz w podziemiach Sípos vándéglô. Rzeźbione detale architektoniczne kościoła przechowywane są również w Muzeum Historii Budapesztu i w Węgierskiej Galerii Narodowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Altmann J., Bertalan V., Kárpáti Z., A budai (óbudai) társaskáptalan Péter temploma,”Budapest Régiségei”, 37/2003.
Botlik L., Fábián I., Korencsi A., Tomkó L., Óbudai Szent Péter és Pál Főplébániatemplom, Budapest 1999.
Papp T., Az óbudai Szent Péter prépostság románkori kőfaragványai, „Budapest Régiségei”, 38/2004.