Historia
Zlokalizowany na terenie Pesztu kościół Najświętszej Marii Panny zbudowany został około przełomu X i XI wieku. Jest prawdopodobne, że pochowano w nim Gellérta, męczennika z Csanád, kapłana króla Stefana, który poniósł śmierć w 1046 roku. Według niektórych źródeł w 1207 roku ochrzczona została w nim córka króla Andrzeja II, Elżbieta, a w 1211 roku odbyły się jej zaręczyny z synem księcia Turyngii.
W 1241 roku kościół został spalony w trakcie wielkiego najazdu mongolskiego. Świątynię odbudowano w czasach rządów króla Beli IV, którego nadwornym kapelanem w 1244 roku był niejaki Ákos, proboszcz fary Pesztu. Pierwotnie uważano, iż gruntownej przebudowany i powiększenia kościoła w stylistyce gotyckiej dokonano na początku XV wieku przy wsparciu króla Zygmunta Luksemburczyka. Możliwe jednak, iż prace nad gotyckim prezbiterium rozpoczęto dużo wcześniej, w pierwszej połowie XIV wieku, w czasach Ludwika Wielkiego lub nawet Karola Roberta. Prace budowlane najpewniej ciągnęły się na przełomie XIV i XV wieku. Udział w tej inicjatywie mógł mieć proboszcz Pesztu z 1398 roku, nadworny kapelan króla Zygmunta (Capellanus Noster Specialis) Gergely Babochay. W powiększonej budowli jednym z najbardziej znaczących wydarzeń było w 1457 roku odprawienie nabożeństwa dziękczynnego na dzień przed ogłoszeniem Macieja Korwina królem.
Przez większość XV wieku trwało rozbudowywanie kościoła o dodatkowe kaplice fundowane przez bractwa, cechy rzemieślnicze i bogate rody mieszczańskie, które fundowały też nowe, gotyckie wyposażenie kościoła z licznymi ołtarzami na czele. Informacje o takich fundacjach zachowały się z 1444, 1446, 1447 i 1482 roku. Prawdopodobnie w czasach panowania króla Macieja Korwina, oprócz kolejnych kaplic bocznych, wzniesiona została także jedyna wieża gotyckiego kościoła.
Po upadku Budy i Pesztu w 1541 roku, kościół Najświętszej Marii Panny, jak wiele innych świątyń przekształcony został na meczet. Wraz z wyzwoleniem miasta spod okupacji tureckiej w 1687 roku, w kościele przywrócony został kult chrześcijański. Przeprowadzono wówczas najbardziej naglące prace naprawcze, między innymi w 1688 roku wyremontowano dach a w 1699 roku część sklepień. Pomimo tego jedynie część kościoła nadawała się do użytkowania, a większość korpusu nawowego znajdowała się w ruinie. Dopiero w latach 1725-1740 odbudowano w stylistyce barokowej zachodnią część kościoła z wykorzystaniem zachowanych starych średniowiecznych murów. Prowadzone na dużą skalę badania i remonty kościoła przerwała w 1944 roku II wojna światowa. Podczas walk świątynia doznała poważnych zniszczeń.
Architektura
Kościół romański usytuowany był przy przeprawie promowej przez Dunaj, na terenie ruin dawnego catrum rzymskiego, a późniejszego miasta Peszt. Był budowlą okazałą, trójnawową, o formie bazyliki, a więc z nawą główną wyższą niż nawy boczne i zapewne oświetlaną własnymi oknami. Prezbiterium nie było wyróżnione zewnętrznie z bryły, zaznaczono je jedynie większą długością nawy głównej niż naw bocznych. Na wschodzie każda z naw kończyła się apsydą, niewielką na zakończeniu nawy północnej i południowej, okazalszą na zakończeniu nawy głównej. Od zachodu fasadę tworzyły dwie czworoboczne wieże, usytuowane na przedłużeniu naw bocznych i najpewniej o równej z nimi szerokości. Ujmowały one pomiędzy sobą zachodnie przęsło nawy głównej. Wnętrze romańskiej bazyliki było pokryte ściennymi malowidłami i wykazywało ogromne bogactwo detali, z których część wykorzystano wtórnie w XV wieku.
Mury kościoła gotyckiego posadowione zostały na cokole o wysokości 0,8-0,9 metra. Nie wykorzystywały one konstrukcji starszego kościoła romańskiego, za wyjątkiem niewielkich fragmentów (południowa ściana wieży romańskiej wykorzystana została w dolnych partiach wieży gotyckiej). Kościół otrzymał formę trójnawową, halową (wszystkie nawy równej wysokości), ponownie bez wyróżnionego zewnętrznie prezbiterium, bowiem tym razem nawy boczne przedłużono do formy ambitu, zamkniętego na wschodzie wielobokiem (pięć boków ośmioboku). Po stronie zachodniej fasada nie była symetryczna za sprawą jednej tylko wieży o masywnej konstrukcji, dostawionej od południa do skrajnego zachodniego przęsła nawy bocznej. Wieża dwie najniższe kondygnacje miała założone na planie czworoboku, wyżej zaś przechodziła w ośmiobok zakończony wysoką iglicą (prawdopodobnie znacznie przypominała wieżę kościoła Wniebowzięcia Panny Marii z Budy). Po północnej i południowej stronie korpusu kościoła w kolejnych latach XV wieku dostawione zostały liczne kaplice i kruchty, a po północnej stronie części prezbiterialnej zakrystia.
Elewacje zewnętrzne gotyckiego kościoła podparte zostały licznymi uskokowymi przyporami, w części prezbiterialnej wyróżnionymi bardziej ozdobnymi formami. Szkarpy otrzymały tam miniaturowe iglice ze szczycikami zdobionymi płytkimi wnękami o trójlistnych zamknięciach. Co ciekawe podobne małe wnęki (ostrołuczne i czworoboczne z wpisanymi trójliściami lub czwórliściami) umieszczono także w różnych miejscach górnych partii wschodniej części prezbiterium. Oprócz cokołu horyzontalnym akcentem elewacji zewnętrznej był gzyms poprowadzony pod oknami, także na przyporach. Same okna były wysokie, ostrołuczne, wypełnione bogatymi maswerkami o formach typowych dla dojrzałego gotyku. Niższe okna zastosowano jedynie w części północnej gdzie znajdowała się zakrystia oraz w kaplicach bocznych wstawianych pomiędzy przyporami. Otoczenie północnej i południowej ściany korpusu tymi aneksami spowodowało konieczność lepszego doświetlenia wnętrza zachodniej części kościoła, w którego mury naw bocznych wstawiono z obu stron po cztery okna, wchodzące częściowo w część dachową, zwieńczone szczytami umieszczonymi prostopadle do osi kościoła.
Przy zachodniej części południowej ściany prezbiterium wybudowana została dwukondygnacyjna kaplica na planie wieloboku (pięć boków ośmioboku). Jej dolna część oświetlana była trzema dużymi, ostrołucznymi oknami maswerkowymi i przykryta sklepieniem sześciodzielnym. Górna część natomiast, służąca za królewskie oratorium, oświetlana była dwoma oknami i przykryta sklepieniem gwiaździstym. Komunikację pionową zapewniała spiralna klatka schodowa osadzona w niewielkiej wieżyczce wciśniętej w kąt między kaplicą a prezbiterium.
Wnętrze prezbiterialnej części kościoła przykryte zostało sklepieniami krzyżowymi, umieszczonymi zarówno w prostokątnych przęsłach zachodnich wszystkich naw, jak i w trapezowatych w planie przęsłach wschodniego obejścia (ambitu). Jedynie wschodnie przęsło nawy głównej, znajdujące się bezpośrednio nad głównym ołtarzem, zwieńczone zostało sklepieniem sześciodzielnym. Podział na nawy zapewniały masywne filary, których lekkości nadawało profilowanie wałkami (większymi z czterech głównych stron świata i mniejszymi pomiędzy nimi). Żebra sklepień opuszczono na kapitele wałków, przy ścianach oparto natomiast na krótkich służkach, zakończonych wtopionymi w mury stożkami.
Stan obecny
Kościół Najświętszej Marii Panny posiada obecnie gotycką formę jedynie w połowie. Podczas gdy gotyckie cechy stylistyczne zachowało prezbiterium wraz z zakrystią oraz północną i południową kaplicą, to korpus nawowy wraz z fasadą uległy prawie całkowitej barokizacji, łącznie z wzniesioną w XVIII wieku górną partią wieży północnej. Od zachodu jedynie przypory przypominają o średniowiecznym pochodzeniu kościoła. Dopiero po skuciu nowożytnych tynków, usunięciu licznych XIX-wiecznych aneksów i przeprowadzeniu prac renowacyjnych odsłonięto gotyckie okna w przyziemiu wieży południowej, w nawie południowej (pierwotnie kaplicy bocznej) i w narożniku północno – zachodnim oraz odkryto zamurowany portal północny.
Wnętrze korpusu nawowego utrzymane jest całkowicie w stylu barokowym, co więcej utraciło pierwotny podział na nawy. XV-wieczne detale architektoniczne (portale, okna, sedilia ścienne, sanktuarium) wraz z XIX i XX-wiecznymi modyfikacjami (okna zakrystii i kaplicy północnej, maswerki okienne) utrzymują jedynie wnętrze wschodniej części kościoła w formie gotyckiej. Kamienne sklepienia żebrowe prezbiterium są oryginalne i pochodzą z XV wieku, za wyjątkiem części przed ołtarzem głównym, gdzie zawalone przęsło zostało ponownie przesklepione na niższej wysokości. Co ciekawe w prezbiterialnej części kościoła zachowały się unikatowe malowidła ścienne z pierwszej połowy XIV wieku, przedstawiające Maryję z dzieciątkiem, co wskazywałoby na gotycką formę prezbiterium sprzed przebudowy z czasów Zygmunta Luksemburczyka. Z romańskiego kościoła oprócz ukrytych murów fundamentowych pozostał jedynie fragment północnej ściany wieży południowej, wtopiony w grubsze mury gotyckie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lux K., À budapest i belváros i plébániatemplom, „Tanulmányok Budapest Múltjából II”, Budapest 1933.
Prokopp M., A budapest-belvárosi fôplébánia-templom szentélyének központi freskóképe, „Magyar Sion”, X/LII, 2/2016.