Historia
Kościół Marii Magdaleny ufundowany został przez węgierskich mieszczan około połowy XIII wieku, prawdopodobnie w związku z przekazaniem pobliskiego starszego kościoła przybyłym wówczas do Budy dominikanom. W niedługim czasie po zakończeniu budowy wyniknął spór między fundatorami a proboszczem parafialnego kościoła NMP, położonego w niemieckojęzycznej części Budy. Spór rozwiązywać musieli biskupi ostrzychomscy, Benedek z Gonu oraz jego następca Lodomer Vázsony, nie wiadomo jednak jaki osiągnięto kompromis w sprawie rangi kościoła Marii Magdaleny i jego ewentualnej podległości. W 1298 roku w źródłach pisanych odnotowany został niejaki Klemens nazwany zwyczajnie kapłanem (sacerdos), natomiast pierwszym duchownym Marii Magdaleny przedstawionym jako proboszcz był w 1314 roku niejaki György.
Pierwsza rozbudowa niewielkiego kościoła miała miejsce w pierwszej połowie XIV wieku, kiedy to dostawiono wieżę oraz wzniesiono wewnątrz nawy emporę. Był to okres gdy liczebność i znaczenie miasta zaczęły wzrastać. W latach 1347 – 1355 w Budzie przebywał wraz z dworem król Ludwik Wielki i pomimo powrotu do Wyszehradu po 1355 roku, w latach 70-tych XIV wieku rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę rozbudowę swojej rezydencji. Budowę kontynuował i dokończył jego następca Zygmunt Luksemburczyk, który około 1408 roku na stałe przeniósł dwór do Budy. Obecność króla i jego świty przyciągała do miasta coraz więcej szlachty i hierarchów kościelnych, którzy dążyli do nabycia w mieście własnych rezydencji, co zarazem ożywiało handel i bogaciło mieszczan. Od końca XIV wieku coraz większy wpływ na władzę chcieli mieć mieszczanie narodowości węgierskiej, walczący o wpływy z czołowym rodami niemieckimi. Przejawem tych konfliktów między innymi były wciąż nierozwiązane spory kompetencyjne między farą NMP a kościołem Marii Magdaleny, który uznawany był przez proboszczy tej pierwszej za filię a nie za pełnoprawną parafię. Spory dotyczyły nie tylko podległości, ale i zasięgu wpływów obu kościołów oraz granic pomiędzy nimi, a zarazem dochodów. W 1391 roku konflikt doszedł nawet do papieża, który polecił benedyktyńskiemu opatowi z Wiednia rozpatrzyć i rozstrzygnąć sprawę sprawy. Wydaje się, że starania hierarchów kościoła Marii Magdaleny powiodły się, gdyż od początku XV wieku kościół wymieniany był wśród parafii wyjętych spod jurysdykcji miejscowego biskupa a bezpośrednio odpowiadał przed arcybiskupem ostrzyhomskim.
Równolegle ze wzrostem liczby ludności węgierskiej i stopniowym usamodzielnianiem się parafii, na przełomie XIV i XV wieku rozpoczęto gruntowną przebudowę kościoła Marii Magdaleny, a w zasadzie budowę na miejscu starszej świątyni nowego, okazalszego kościoła. Prace prowadzone stopniowo od strony wschodniej (prezbiterium) ku zachodowi (powstały w dwóch etapach korpus nawowy oraz wieża) zakończono pod koniec XV wieku. Z pewnością wieża ukończona była w 1496, taką bowiem datę umieszczono w jej wnętrzu.
Po zajęciu miasta przez Turków w 1541 roku, kościół parafialny Marii Magdaleny był jedynym budynkiem sakralnym pozostawionym do użytku dla chrześcijan. Na funkcjonowanie budowli wpłynęły jednak coraz mocniejsze prądy reformacyjne i przechodzenie ludności na protestantyzm. Arkadę tęczy przedzielono wówczas drewnianą przegrodą, po czym prezbiterium pozostawiono dla wiernych obrządku rzymskiego, a korpus nawowy dla protestantów. Podczas wojny z lat 1591 – 1606 kościół został odebrany chrześcijanom i przekształcony w meczet zwany Fetih (meczet Zwycięstwa) lub Szaát (meczet Godzin), co odnosiło się do znajdującego się na wieży zegara. Przejęcie budowli przez muzułmanów wiązało się z przebudowaniem wnętrza, by pasowało do wymagań nowego kultu. W takiej formie dawny kościół przetrwał do momentu odbicia Budy w 1686 roku przez chrześcijan. W trakcie walk Turcy umieścili na wieży stanowiska dział, przez co budowla znacznie ucierpiała. Paradoksalnie w najlepszym stanie była wieża, natomiast korpus nawowy i prezbiterium legły w gruzach. Zrujnowaną budowlę przekazano następnie franciszkanom, którzy poza wieżą rozebrali gotyckie mury i wznieśli nową, barokową świątynię. Ponowne zniszczenia budowla odniosła w trakcie drugiej wojny światowej w 1945 roku. Po zakończeniu działań wojennych władze komunistyczne postanowiły zachować jedynie gotycką wieżę, natomiast nowożytna część kościoła została rozebrana.
Architektura
Najstarszy, XIII-wieczny kościół był prostą budowlą składającą się jednonawowego korpusu na planie prostokąta oraz węższego od niego, także czworobocznego, zbliżonego do kwadratu prezbiterium. Jako że dwa wschodnie narożniki murów prezbiterium wzmocnione zostały ukośnie położonymi przyporami, wydaje się, iż jego wnętrze było podsklepione. Nawę natomiast najpewniej przykrywał prosty, drewniany strop lub ewentualnie otwarta więźba dachowa.
W pierwszej połowie XIV wieku do wnętrza zachodniej części nawy wstawiona została murowana empora, oparta na dwóch filarach z czworobocznymi bazami i ośmiobocznymi trzonami, otwarta na nawę trzema arkadami o nieznanym kształcie. Piętro empory zapewne połączone było z dobudowaną wówczas na osi fasady kościoła czworoboczną wieżą. Zachodniej narożniki tejże wieży wzmocnione zostały dwoma masywnymi przyporami, ułożonymi podobnie jak w prezbiterium pod skosem. Pomiędzy nimi usytuowane zostało wejście do podwieżowej kruchty.
Gotycką przebudowę kościoła rozpoczęto od wzniesienia nowego oskarpowanego prezbiterium o wymiarach 8 x 16,2 metrów, zakończonego na wschodzie wieloboczną apsydą. Wewnątrz prezbiterium przyścienne filary podtrzymywały sklepienie, prawdopodobnie krzyżowo – żebrowe i sześciodzielne nad wschodnim zamknięciem. Prezbiterium przed wybudowaniom korpusu najpewniej pełniło już funkcje sakralne i dlatego było zamknięte od zachodu ścianą, usuniętą po dobudowaniu naw i zastąpioną arkadą tęczy. Korpus nawowy początkowo miał cztery przęsła długości (17 x 18,5 metrów), kończył się więc na linii dawnej fasady kościoła, tak że mogła jeszcze funkcjonować XIV-wieczna wieża. Ponieważ nowe prezbiterium dopasowane było szerokością do starego korpusu, podłużne ściany tego drugiego mogły posłużyć jako fundament pod budowę nowych filarów międzynawowych. Ich gładkie trzony niosły ostrołuczne arkady. W nawach bocznych nie było wewnętrznych filarów przyściennych, sklepienia opierały się na konsolach zdobionych płaskorzeźbionymi liśćmi. Podobne konsole podtrzymywać mogły sklepienie nawy głównej.
W połowie XV wieku korpus nawowy po wyburzeniu starej wieży przedłużono od zachodu o dwa dodatkowe przęsła do całkowitej wielkości 27 x 18,5 metrów, a przed fasadą zachodnią wzniesiono na osi kościoła nową wieżę o wymiarach wnętrza 5,2 x 5,1 metra. Ukończony kościół osiągnął formę okazałej trójnawowej bazyliki, z wydłużonym prezbiterium zakończonym na wschodzie wielobokiem (pięć boków ośmioboku). Całą północną ścianę prezbiterium przysłoniła obszerna kaplica lub zakrystia o wielobocznym zamknięciu, kaplice flankowały też od północy i południa wieżę, gdzie osadzono je pomiędzy przyporami. Całość kościoła poza kaplicą przy prezbiterium opięta został przyporami, pomiędzy którymi przebite były ostrołuczne okna.
Wieża osiągnęła wysokości pięciu kondygnacji, z których trzy najniższe założono na rzucie czworoboku a dwie najwyższe na planie ośmioboku. Część czworoboczna wzmocniona została uskokowymi przyporami, usytuowanymi prostopadle do siebie. Konstrukcję wzmacniała także spiralna klatka schodowa, osadzone w wieżyczce przy narożniku północno – zachodnim, sięgająca wysokości gzymsu partii czworobocznej. Elewacje wieży, w tym wszystkie ściany części ośmiobocznej, przebito dużymi ostrołucznymi oknami o profilowanych ościeżach. Wieńczył ją prawdopodobnie ośmioboczny hełm. Wnętrze przyziemia wieży stanowiło podsklepioną gwiaździście kruchtę, otwartą wysoko osadzonym ostrołukiem na nawę główną. Także piętro otwierało się na korpus kościoła wysoką arkadą, zaś znajdujące się za nią pomieszczenie zapewne przykryte niegdyś było sklepieniem gwiaździstym. Oświetlało je duże okno zachodnie, natomiast od północy i południa dopływ światła ograniczony był bocznymi kaplicami.
Stan obecny
Do czasów współczesnych ze średniowiecznego kościoła zachowała się jedynie gotycka wieża, która cudem przetrwała okres walk z Turkami oraz zniszczenia z czasu końca II wojny światowej i późniejsze prace rozbiórkowe. O kształcie reszty budowli świadczą uczytelnione przez archeologów mury fundamentowe, widoczne obecnie na placu miejskim wraz z odtworzonym pojedynczym oknem we wschodniej części prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Szebeni A., Végh A., A budavári volt Helyőrségi templom, „Budapest Régiségei”, szám 35/2, 2002.
Vilmosné B., Előzetes jelentés a Mária Magdolna templom ásatásáról, „Budapest Régiségei”, 22/1971.