Historia
Pierwszy, niewielki kościół na naddunajskim wzgórzu zamkowym prawdopodobnie funkcjonował już przez najazdem mongolskim z 1241 roku. Spustoszony przez koczowników wraz z całą okoliczną zabudową, został on odnotowany w źródłach pisanych w 1248 roku, jako podległy jurysdykcji biskupa Veszprém. W 1255 roku na jego miejscu z fundacji króla Beli IV rozpoczęto budowę nowej, większej, trójnawowej bazyliki pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, ukończonej według kolejnej wzmianki pisanej w 1269 roku. Była ona najwcześniejszym znanym węgierskim dziełem klasycznej gotyckiej architektury sakralnej. Pełniła odtąd funkcje parafialne dla południowej, niemieckojęzycznej części Budy, natomiast obszar północnej, węgierskojęzycznej części miasta, obejmowała, prawdopodobnie nieformalna początkowo, fara Marii Magdaleny, co prowadziło do licznych i długotrwałych konfliktów kompetencyjnych. Już w 1279 roku w kościele Wniebowzięcia NMP miał miejsce krajowy synod pod przewodnictwem legata papieskiego Filipa z Fermo, przy udziale arcybiskupa Ostrzyhomu i króla Władysława IV Kumańczyka.
W XIV wieku kościół Wniebowzięcia NMP zyskał na znaczeniu. W 1309 roku koronował się w nim Karol Robert, w 1342 roku Ludwik Andegaweński, a w 1387 roku Zygmunt Luksemburczyk. W 1342 roku pochowany w nim został Karol Robert przed przeniesieniem do Székesfehérvár. Wyrazem znaczenia świątyni była podjęta w 1370 roku przez króla Ludwika wielka przebudowa kościoła. Prowadzona w stylu dojrzałego gotyku, przekształciła ona bazylikę w kościół halowy. Prace budowlane musiały być kontynuowane w związku z usuwaniem zniszczeń po zawaleniu w 1384 roku wieży, a w pierwszej połowie XV wieku bryła kościoła powiększana była kolejnymi bocznymi kaplicami. Wiadomo, że między 1412 a 1433 rokiem rodową kaplicę Wszystkich Świętych ufundował palatyn Miklós Gara, a w 1443 roku zakupywano w Wiedniu materiały budowlane na bliżej nieznane prace remontowe.
Szczyt średniowiecznego rozkwitu kościół osiągnął za panowania Macieja Korwina w drugiej połowie XV wieku. W 1461 roku odbył się w nim ślub Macieja z czeską Katarzyną z Podiebradów, córką Jerzego z Podiebradów, a następnie w 1476 roku z Beatrycze Aragońską. Pomiędzy tymi wydarzeniami podjęto w końcu odbudowę wieży kościelnej, jednej z największych dzieł węgierskiej architektury gotyckiej. Według inskrypcji na herbie Macieja Korwina wieża ukończona została w 1470 roku. W 1516 roku w kościele pochowano zmarłego w Budzie Władysława II Jagiellończyka, przed przeniesieniem jego doczesnych szczątków do Székesfehérvár. Była to ostatnia duża uroczystość mająca miejsce w średniowiecznej świątyni.
W 1526 roku wojska węgierskie dowodzone przez króla Ludwika Jagiellończyka zostały rozgromione przez armię osmańską w bitwie pod Mohaczem. Na wieść o klęsce skarb kościelny wywieziony został do Bratysławy, dzięki czemu uniknął plądrowania, jakie miało miejsce w pozbawionej ochrony Budzie. Sama budowla miała mniej szczęścia. Kościół spłonął, a jego wyposażenie i więźba dachowa zostały zniszczone. To co przetrwało (dzwony, rzeźby, niektóre ołtarze) zostało wyrzucone lub rozgrabione w 1541 roku, po trwałym przejęciu miasta przez Turków, którzy po przeprowadzeniu niezbędnych remontów przekształcili kościół w meczet. W trakcie prac modernizacyjnych rozebrana została także część kaplic, z których materiał budowlany użyty został w innych miejscach.
Buda odbita została przez chrześcijan w 1686 roku. Po zakończeniu okupacji dawny kościół Wniebowzięcia NMP przekazany został zakonowi jezuitów, a ci na przełomie XVII i XVIII wieku przystosowali go ponownie do kultu katolickiego, dokonując jednocześnie zmian w stylistyce barokowej. Wybudowano wówczas nowe kaplice boczne, a między ruinami dawnego oratorium królewskiego a średniowieczną kaplicą Trzech Króli zakrystię. Niestety kościół spłonął w wielkim pożarze Budy w 1723 roku, zaś uratowany przed Turkami skarbiec kilkanaście lat wcześniej rozsprzedany został przez Józefa I Habsburga.
W 1867 roku w kościele Wniebowzięcia NMP odbyła się koronacja Franciszka Józefa i jego żony Elżbiety. Sześć lat później władca ten zarządził odrestaurowanie budowli. Rozpoczęto wówczas zakrojone na szeroką skalę prace budowlane, prowadzone pod nadzorem Frigyesa Schulka do 1893 roku. Doprowadziły one do powstania okazałej neogotyckiej świątyni, ale niestety spowodowały zarazem zniszczenie wielu elementów pierwotnej budowli oraz detali które uznano za nieprzydatne w nowej koncepcji. W przebudowanej świątyni w 1916 roku koronowano ostatniego króla węgierskiego Karola I Habsburga
Architektura
Kościół usytuowano w południowo – wschodniej części wzgórza zamkowego (Várnegyed), na terenie obwiedzionego murami obronnymi miasta Budy. Była to budowla orientowana, z fasadą zachodnią zwróconą w stronę jednej z głównych dróg biegnących od bramy Wiedeńskiej w stronę zamku królewskiego, a z prezbiterium położonym w bliskiej odległości od muru miejskiego, poprowadzonego wzdłuż stromych, nadrzecznych skarp. Od południa w XIV wieku kościół sąsiadował z cmentarzem parafialnym.
W drugiej połowie XIII wieku kościół uzyskał formę trójnawowej, siedmioprzęsłowej bazyliki, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, z trzema nawami poprowadzonymi przez całą długość świątyni i zakończonymi na wschodzie apsydami. Przebudowa z drugiej połowy XIV wieku doprowadziła do podwyższenia naw bocznych, zrównanych wysokością z nawą główną, dzięki czemu bryła uzyskała formę halową. Przebudowana została także fasada zachodnia, pierwotnie planowana jako dwuwieżowa. W drugiej połowie XV wieku, na skutek zawalenia z 1384 roku, pozostałości pierwotnej wieży południowej zostały rozebrane do fundamentów, a na ich miejsce wzniesiono nowe, masywne mury, które ponad dwoma dolnymi kondygnacjami czworobocznymi utworzyły cztery kolejne piętra na rzucie ośmioboku. Wieża północna nie wyrosła powyżej poziomu dwóch kondygnacji i przykryta została dwuspadowym dachem korpusu.
Elewacje zewnętrzne kościoła opięte zostały przyporami, pomiędzy którymi utworzono wysokie okna wypełnione maswerkami. W XV wieku część przestrzeni między przyporami, zwłaszcza w środkowej części korpusu, od południa i północy, zaczęła być wypełniana późnogotyckimi kaplicami i kruchtami. Co najmniej dwie z kaplic południowych były dwukondygnacyjne, w tym jedna przy kruchcie portalu południowo – zachodniego oraz druga przy prezbiterialnej części kościoła.
Główne wejście do kościoła znajdowało się po stronie zachodniej, w fasadzie zwróconej w stronę miasta. Jego uskokowy portal umieszczony był w płytkim ryzalicie. Drugie ważnej wejście zlokalizowano w zachodniej części ściany południowej. Była to tzw. brama Mariacka z około 1370 roku, okazały ostrołuczny portal podzielony na dwa mniejsze, symetrycznie przebite ostrołuczne przejścia. Jego bogato profilowane ościeża osadzono na wielobocznym cokole i udekorowano baldachimami, umieszczonymi także w archiwolcie, pod którymi prawdopodobnie znajdowały się rzeźbione figury. Samą archiwoltę ujęto dodatkowo maswerkową dekoracją z wystającymi kwiatonami, zaś w tympanonie umieszczono zbiór płaskorzeźbionych postaci. Maswerkową dekoracją z trójliściami wpisanymi w półokręgi i pięcioliściami wpisanymi w okręgi, wypełniono obydwa przejścia. Ponadto już od drugiej połowy XIII wieku do kościoła wiódł także portal północno – zachodni oraz południowo – wschodni.
Wnętrze kościoła podzielone zostało na siedem prostokątnych przęseł w nawie głównej, z których skrajne zachodnie znalazło się pomiędzy wieżami. Odpowiadały im prostokątne ale krótsze przęsła naw bocznych, po sześć od północy i południa, przy czym we wschodniej, prezbiterialnej części kościoła przęsła naw bocznych przybrały kształty zbliżone do kwadratów. Wszystkie najpewniej przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, natomiast trzy wschodnie apsydy, większą na wysokości nawy głównej oraz dwie mniejsze na zakończeniu naw bocznych, zwieńczono sklepieniami wielodzielnymi: ośmiodzielnym w apsydzie głównej i sześciodzielnymi w apsydach bocznych. Sklepienia opierały się na ostrołucznych, profilowanych arkadach, a te na masywnych filarach, których lekkości nadawało profilowanie wałkami – czterema większymi umieszczonymi z głównych stron świata, oraz czterema mniejszymi pomiędzy nimi. Wałki na całej wysokości filarów przedzielone były kilkoma strefami kapiteli z abakusami, które podtrzymywały kolejne, wyższe odcinki wałków. W nawach bocznych sklepienia podtrzymywały filary przyścienne o podobnej formie. Sklepienia XIV-wieczne w nawach bocznych założono na wysokości dawnego sklepienia XIII-wiecznego nawy głównej, które musiało być odbudowane po zniszczeniach z 1384 roku.
Stan obecny
Widoczny obecnie kościół jest w dużej części kreacją neogotycką z XIX wieku. W trakcie tamtejszych prac usunięto co prawda wszystkie przybudówki i aneksy barokowe, ale wszelkie braki uzupełniano nowymi elementami, będącymi ówczesną wizją tego jak miałaby wyglądać średniowieczna budowla, a co więcej odbudowę poprzedzono wyburzeniami nawet średniowiecznych części świątyni. Jedną z najcenniejszych zachowanych średniowiecznych części kościoła Wniebowzięcia NMP jest południowo – zachodnia tzw. brama Mariacka, choć w obecnej formie nosi ślady kilku renowacji i zachowały się tylko niektóre fragmenty pierwotnych średniowiecznych detali. Ponadto dużo oryginalnej substancji na dwóch najniższych kondygnacjach posiada wieża południowo – zachodnia, wzbogacona o neogotycki, bardzo ozdobny hełm i narożną wieżyczkę schodową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., A budapesti Mátyás-templom középkori Mária-kapuja, „Archaeologia – Altum Castrum Online”, Visegrád 2012.
Csemegi J., Adatok a budavári főtemplom középkori építéstörténetéhez, „Tanulmányok Budapest Múltjából VIII”, Budapest 1940.