Historia
Klasztor klarysek pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Óbudzie ufundowany został w 1334 roku przez królową Elżbietę, matkę Ludwika Wielkiego, córkę polskiego króla Władysława I Łokietka, a żonę króla Węgier Karola Roberta. Konwent został zamieszkany przez zakonnice w 1346 roku, gdy papież Klemens VI zatwierdził fundację i zezwolił królowej na mianowanie przeoryszy. Konsekrację kościoła przeprowadzono dopiero w 1350 roku, ale budowa trwała jeszcze w latach 70-tych XIV wieku, kiedy to dobudowano kaplicę w której w 1380 roku złożono ciało zmarłej królowej. Wiadomo, że w 1353 roku Elżbieta kupiła dziewięć dodatkowych działek pod powiększenie klasztoru. Wiadomo także, że budowę klasztoru prowadził warsztat, który powstał podczas wielkich inwestycji królowej Elżbiety w Óbudzie. Jego czołowym mistrzem był niejaki Corrardus Theutonicus, tworzący pod wpływem dzieł południowoniemieckich i austriackich.
Klasztor w Óbudzie stał się w średniowieczu jednym z głównych ośrodków klarysek na Węgrzech i jednocześnie miejscem edukacji szlacheckich córek. Do 1358 roku królowa Elżbieta umieściła w klasztorze ponad 100 córek rycerzy i szlachciców, częściowo jako zakonnice, a częściowo tylko w celu studiowania. Sama królowa na podstawie papieskiego zezwolenia mogła w czasie swojej wizyty w Óbudzie jadać z mniszkami w klasztorze, ale nie mogła tam spać. Przez całe życie wspierała konwent, zapewniała utrzymanie klasztoru darowiznami majątkowymi i innymi dochodami. Za jej przykładem szły bogate rodziny, zwłaszcza te które oddawały córki do klasztoru. Najbardziej znaczące dla konwentu były majątki w bezpośrednim sąsiedztwie Óbudy, z których zakonnice mogły bez problemu dostarczać do klasztoru plony.
Życie konwentu chwilowo przerwała przegrana bitwa pod Mohaczem w 1526 roku, a następnie okupacja turecka z 1541 roku. Zakonnice uciekły do Bratysławy, zabierając ze sobą skarby klasztoru. Z porzuconych zabudowań przynajmniej częściowo korzystać mogła pozostała ludność Óbudy. Po 1686 roku, gdy Buda została wyzwolona przez chrześcijan, zakonnice powróciły z Bratysławy, ale nie mogły się osiedlić z powodu sprzeciwu właściciela Óbudy, Pétera Zichy. Zrujnowanemu klasztorowi nie udało się przywrócić funkcji mieszkalnej, przez co kościół i dawna klauzura w ciągu XVII i XVIII wieku zostały całkowicie rozebrane. Klasztor popadł w zapomnienie aż do 1971 roku, kiedy to w trakcie prac budowlanych odnaleziono relikty średniowiecznych murów.
Architektura
Klasztor wybudowany został z łupanego, żółtawego i czerwonego margla. Założony został pośrodku południowej części miasta, na południowy – wschód od zamku królewskiego. Składał się z okazałego kościoła oraz trzech skrzydeł zabudowań klauzury po jego południowej stronie, zajmujących wraz z czworobocznym wirydarzem i krużgankami obszar o wymiarach około 66×60 metrów. W skład klasztoru wchodził także folwark, budynki gospodarcze po stronie południowej i wschodniej oraz inne mniejsze pomieszczenia służące do codziennego funkcjonowania. Po 1353 roku uformowano dziedziniec zachodni, gdzie znajdował się ogrodzony szpital konwentu.
Kościół o długości aż 68 metrów i szerokości 24 metrów był trójnawową halą z wydłużonym, zamkniętym wielobocznie prezbiterium po stronie wschodniej i z wielobocznymi zakończeniami naw bocznych. Następnie po południowej stronie nawy bocznej dobudowana została salowa, prawdopodobnie dwukondygnacyjna kaplica Bożego Ciała z wielobocznym zamknięciem, w której królowa Elżbieta utworzyła swój własny grób. Zarówno kaplica jak i sam kościół opięte zostały od zewnątrz przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi pod skosem, za wyjątkiem zachodniej części, gdzie były prostopadłe do siebie. Charakterystyczne były dwa zaoblenia murów po wschodniej stronie naw bocznych, prawdopodobnie mieszczące spiralne klatki schodowe, umieszczone obok kaplic przy zakończeniach naw bocznych. Wejście do kościoła znajdowało się od strony północnej, gdzie znajdował się klasztorny cmentarz, na którym za zgodą papieża mogli być również chowani franciszkanie. Po 1374 roku cmentarz ten powiększono i ogrodzono kamiennym murem. Kolejne wejście musiało łączyć kościół z zabudowaniami klauzury.
Korpus kościoła wewnątrz został podzielony na dwie części. Zachodnia składała się w przyziemiu z przestrzeni przypominającej wielokolumnową kryptę. Na piętrze o wymiarach 20 x 20 metrów umieszczono obszerną salę z centralną kolumną, nakrytą sklepieniami krzyżowymi. W kilku miejscach kościoła zastosowano też sklepienia trójdzielne, znane między innymi z prezbiterium gotyckiej katedry na Wawelu w Krakowie, ukończonego do 1333 roku. Piętro zachodniej części korpusu pełniło rolę empory mniszek, mogło też służyć za okazały kapitularz. Na wschód od empory sióstr, trójnawowy kościół podzielony był dwoma rzędami kolumn, pomiędzy którymi znajdowały się ołtarze i grobowce. Wewnętrzne elewacje prezbiterium były rozdzielone cokołami opadających wiązek służek sklepiennych. Kościół mógł być wewnątrz ozdobiony malowidłami, między innymi czerwonymi obramieniami naśladującymi kwadrowanie. Podłoga składała się z gładkich, pozbawionych ozdób płytek ceramicznych.
Skrzydło wschodnie klauzury usytuowane było prostopadle do prezbiterium kościoła. Znajdowało się w nim jedno z najważniejszych pomieszczeń klasztoru, sala kapitulna, będąca podłużnym pomieszczeniem dwunawowym, nakrytym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. W skrzydle ponadto znajdowała się również sala dla nowicjuszek oraz dwa korytarze prowadzące do zabudowań na dziedzińcu wschodnim, który zapewne pełnił funkcję gospodarczą. Zakrystię usytuowano bezpośrednio po południowej stronie kościoła. Powyżej, na pierwszym piętrze skrzydła wschodniego prawdopodobnie znajdowały się cele zakonnic (dormitorium).
Refektarz, wspólna jadalnia sióstr oraz kuchnia znajdowały się w południowej części klasztoru. Refektarz, który zwykle był jednym z okazalszych pomieszczeń klasztoru, posiadał ogrzewanie podłogowe, wykorzystujące piec typu hypocaustum. Piec ten znajdował się pod refektarzem, skąd gorące powietrze dostarczano systemem kanałów do otworów w posadzce refektarza. Z kuchnią klasztorną łączyć się natomiast musiał system kamiennych kanałów, dostarczających z pobliskiego strumienia świeżą wodę.
W skrzydle zachodnim klasztoru znajdowały się pomieszczenia sióstr świeckich (konwersek) oraz cellarium pod budynkiem. Z tego skrzydła można było również przedostać się dwoma przejściami na dziedziniec zachodni, gdzie znajdował się osobny dom dla chorych (infirmeria). Podczas przebudowy z około 1380 roku wzmocniono wschodnią ścianę zachodniego korytarza krużganka i utworzono pomieszczenie z masywnymi filarami w północno – zachodnim narożniku. Z tego pomieszczenia można było przejść na dolny poziom klasztoru.
Stan obecny
Niegdyś jedna z najważniejszych budowli średniowiecznej Óbudy, dziś jest jedynie zarysem murów przyziemia i fundamentów, usytuowanym w gęsto zabudowanym terenie miasta. Widoczny jest układ XIV-wiecznego kościoła, sąsiadującej z nim kaplicy oraz wirydarza ze skrzydłem wschodnim. Na terenie skrzydła zachodniego i południowego przebiega obecnie współczesna ulica i chodniki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bertalan V., Corrardus „procurator operum domine regine… senioris”, „Budapest régiségei”, 40/2006.
Bertalan V., Az óbudai klarissza kolostor [w:] Koldulórendi építészet a középkori Magyarországon Tanulmányok, Budapest 1994.
Buzás G., Erzsébet királyné óbudai építkezései, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám október, Pécs 2010.