Historia
Tereny późniejszej prowincji Panonia podbite zostały przez Rzymian za panowania cesarza Oktawiana Augusta, choć zdobywcy założyli swój pierwszy obóz wojskowy na zachodnim brzegu Dunaju dopiero za rządów cesarza Klaudiusza. Usytuowano go w pobliżu oppidium celtyckiego plemienia Erawisków na Górze Gellerta i kilku innych otwartych osad tego sprzymierzonego z Rzymianami ludu. Pomiędzy 50 a 69 rokiem n.e. pierwszym stacjonującym tam legionem był Ala I Hispanorum, który został zastąpiony przez Ala I Hispanorum Auriana w 70 roku n.e. Niedługo po założeniu, mianowicie za czasów Wespazjana, początkowy obóz przeniesiony został nieco na północ i wzmocniony obozami wojsk pomocniczych i kawalerii. Spontanicznie osiedliła się przy nich rdzenna ludność, która po likwidacji oppidium dała początek rzymskiemu Aquincum.
Stacjonowanie wojsk rzymskich nad Dunajem służyło bardziej zapewnieniu pokoju z sąsiednimi ludami cesarstwa, niż kontroli mieszkańców podbitej, szybko romanizującej się prowincji. Rozbudowa systemu limes nastąpiła w ramach zakrojonego na szeroką skalę programu budowlanego cesarza Wespazjana, kiedy to naddunajski obszar został wzmocniony dodatkowymi oddziałami pomocniczymi. Ważną częścią programu była budowa wspomnianego nowego fortu po północnej stronie pierwszego obozu. Pomimo tego od lat 80-tych I wieku, w czasie wojen toczonych z Sarmatami-Jazygami i Dakami, istniejący limes okazał się już niewystarczający. Poniesione zniszczenia spowodowały konieczność wzmocnienia umocnień granicznych, do których w tym czasie sprowadzony został legion II Adiutrix. Po zakończeniu wojen nad Dunajem cesarz Trajan, który jako namiestnik Panonii odegrał decydującą rolę w odniesieniu sukcesu militarnego, zdołał na pewien czas zaprowadzić pokój w regionie, podbijając Dację i anektując ją w 106 roku jako prowincję. W okresie tym cesarz dokonał także podziału prowincji Panonia na Pannonia Superior i Pannonia Inferior. Północny odcinek Dunaju, Pannonia Superior, stanął naprzeciw germańskiej, markomańsko-kwadyjskiej linii frontu, natomiast wschodni odcinek Dunaju, Pannonia Inferior, miał odpierać napady Sarmatów i Jazygów. Biorący udział w wojnach dackich legion II Adiutrix, ponownie zajął pozycje w Aquincum i odtąd stacjonował tam jako stały garnizon.
Za panowania dynastii Flawiuszy Aquincum było jeszcze niewielką osadą rzemieślników i kupców rozwijającą się przy rzymskim forcie. Za rządów Trajana zaczęło się rozrastać osiągając około 124 roku rangę municipium (Municipium Aelium Aquincum), przy czym zamieszkiwane było wówczas jeszcze głównie przez członków arystokracji Erawisków (civitas Eraviscorum), posiadających już prawa obywatelskie. Po podziale prowincji miasto wybrane zostało na stolicę Pannonia Inferior. Na naddunajskiej wyspie rozpoczęto budowę pałacu namiestniczego oraz dzielnicy administracyjnej w której pomieścić się miały wszystkie najważniejsze urzędy. Osadzenie silnego garnizonu sprawiło, że najazdy barbarzyńców stały się rzadkie, zaś założenie rezydencji namiestniczej i jej rozbudowa, a także powojenna odbudowa limes miały stymulujący wpływ na gospodarkę, co przyczyniło się do wzrostu liczby mieszkańców oraz prowadzonych na szeroką skalę działań urbanistycznych.
Wojny markomańskie, które wybuchły w 167 roku i trwały do 180 roku, położyły kres pierwszemu gospodarczemu rozwojowi i spowodowały największe zniszczenia w dotychczasowych dziejach prowincji. Sam Marek Aureliusz przez lata przebywał na panońskim teatrze działań wojennych, aż do swojej śmierci w 180 roku. Jego syn, cesarz Kommodus, który zakończył wojnę, chciał zabezpieczyć kontrolę nad limes za pomocą łańcucha wież sygnalizacyjnych. Dzieła tego jednak nie mógł dokończyć z powodu przedwczesnej śmierci. Chociaż obóz legionistów w Aquincum poniósł mniej zniszczeń wojennych niż inne nadgraniczne forty, na przełomie wieków rozpoczęto wielką przebudowę zaplecza militarnego miasta. Pewną rolę zapewne odegrała w tym przypadku uprzywilejowana pozycja, jaką cieszyła się Panonia i armia panońska, ogłaszająca cesarzem Septymiusza Sewera.
Przejęcie władzy przez dynastię Sewerów w 193 roku, zwłaszcza początkowy okres ich rządów, sprawił że rozpoczęła się era pokoju i dobrobytu. Opierała się on w dużej mierze na wsparciu materialnym, jakiego cesarz udzielał armii panońskiej w postaci wyższych żołdów i innych świadczeń. Dzięki temu poszczególne części obozu legionistów, takie jak principia czy łaźnie termalne, zostały przebudowane w bardziej luksusowe. Trwały pokój umożliwił ponowny rozwój gospodarczy i powiększenie liczby ludności, także cywilnej części miasta. W 194 roku osada przy forcie legionowym (canabae) oraz miasto cywilne otrzymały rangę koloni (Colonia Aelia Septimia Aquincum), dzięki czemu ta część Aquincum weszła w okres największego rozwoju. Prawie wszystkie budynki użyteczności publicznej zostały przeprojektowane, ozdobione dekoracjami sztukatorskimi, malowidłami ściennymi lub mozaikowymi posadzkami. Prace budowlane nad infrastrukturą wojskową i administracyjną, których natężenie przypadło na przełom wieków, w dużej części zakończono prawdopodobnie do 202 roku, kiedy to celebrowano powrót cesarza i jego świty, wracających na czele legionów z wojny partyjskiej i przejeżdżających przez Panonię.
Podczas wizyty w Aquincum w 214 roku, cesarz Karakalla nakazał skorygować linię graniczną między dwiema częściami Panonii. W wyniku tego punkt ciężkości militarnej przesunął się na korzyść Pannonia Inferior, odtąd posiadającej dwa legiony. Ponadto prowincja nie była już zarządzana przez namiestnika w randze pretora, ale przez konsulów. Podwyższenie rangi związane było z przebudową rezydencji namiestniczej, która objęła nie tylko zespół budynków pałacu na wyspie, ale także kwatery administracyjne przeciwległego miasta wojskowego. Korekta granic z 214 roku, nałożona na wcześniejsze podniesienie statusu miasta, prawdopodobnie wywołała kolejne zauważalne ożywienie budowlane, przy jednoczesnej zmianie proporcji między projektami wojskowymi a cywilnymi, na korzyść tych ostatnich.
Pokojowy rozwój prowincji i miasta zakończył się w latach trzydziestych III wieku, gdy nad Dunajem ponownie wybuchły konflikty zbrojne z Kwadami, Sarmatami i Roksolanami. W 260 roku obóz legionistów w Aquincum został poważnie uszkodzony podczas walk, tak że prace naprawcze nad termami, bramami i komendanturą zajęły prawie dekadę, zaś pałac namiestnika na wyspie został opuszczony. W związku z wycofaniem się Rzymian z Dacji w 271 roku, wzrosło zagrożenie najazdami w sąsiedniej Panonii. Konieczne było wzmocnienie naddunajskiego limes, dlatego zgodnie z reformami administracyjnymi Dioklecjana, w 294 roku Panonia została podzielona na cztery prowincje. Aquincum stało się stolicą prowincji Valeria, powstałej z części dawnej Pannonia Inferior, i jednocześnie siedzibą dowódcy wojskowego (dux) tej prowincji. Kolejne przekształcenia zabudowań legionowych w Aquincum miały miejsce po tym, gdy cesarz Konstantyn I pokonał Licyniusza w bitwie pod Cibalae w 316 roku, a Panonia znalazła się pod jego rządami. Władca ten z sukcesami walczył z Sarmatami, dla których to działań potrzebował nowych zabudowań wojskowych w Aquincum oraz cywilnych związanych z reorganizacją administracji. Między innymi w okresie tym przekształcono największy budynek legionowej części miasta – thermae maiores, zamieniony w późnorzymski pałac będący siedzibą dowódcy prowincji. Przekształcenia w Aquincum wpisywały się w trend z pierwszych lat IV wieku, kiedy to rzymskie miasta stopniowo traciły autonomię na rzecz wojska i właściwie funkcjonowały jedynie formalnie.
Wojny sarmackie trwały pod rządami następców Konstantyna, na skutek czego liczba mieszkańców Aquincum gwałtownie spadła, a jego zaludniony obszar skurczył się. Pochodzący z Panonii cesarz Walentynian I podjął w chwili objęcia rządów w 364 roku ostatnią poważną próbę obrony imperium. Limes w Aquincum był wówczas wzmacniany, jednak podobnie jak w innych naddunajskich fortach, obóz legionowy w Aquincum został prawdopodobnie zmniejszony lub ograniczony po śmierci Walentyniana. Goci, Hunowie i Alanowie, którzy po raz pierwszy najechali Panonię w 377 roku, już w 379 zdobyli jako foederati prawo do osiedlania się w prowincji. Niedługo później rozpoczął się exodus rdzennej ludności z prowincji, a ci, którzy zostali, pod koniec IV wieku szukali schronienia przed częstymi grabieżami za murami twierdzy legionowej. Charakterystyczne było przebudowanie w początkach V wieku amfiteatru w twierdzę, zapewne mającą wraz z fortem legionowym zapewniać ochronę cywilnej ludności. Panowanie rzymskie w Panonii formalnie dobiegło końca w 433 roku, gdy prowincja wraz z Aquincum została przekazana wodzowi Hunów, Attyli. Po 476 roku administracja rzymska oficjalnie przestała funkcjonować na obszarze dawnej prowincji i podobnie jak większość osad miejskich, ludność Aquincum znalazła się pod wpływem wczesnochrześcijańskiej organizacji kościelnej z biskupem na czele.
Zabudowania Aquincum po wycofaniu się Rzymian z prowincji mogły zachować znaczenie dla przemieszczających się ze wschodu na zachód barbarzyńskich ludów, ze względu na usytuowanie na styku ważnych szlaków handlowych oraz przy licznych przeprawach przez Dunaj. Prawdopodobnie w mieście funkcjonowała wczesnochrześcijańska bazylika, a mury obronne nadal posiadały wartość militarną. W ich obrębie jeszcze po śmierci Attyli w 453 roku stacjonowali żołnierze, co potwierdził rzymski poeta, dyplomata i biskup, Sidonius Apollinaris. Informacja ta była zarazem ostatnią wzmianką nazwy Aquincum w źródle pisanym. W węgierskich przekazach z okresu średniowiecza, starożytne miasto pojawiło się ponownie w 1190 roku, tym razem pod nazwą „Etzelburg” (Zamek Attyli). Gdy Węgrzy weszli na teren Aquincum zobaczyć mieli między innymi królewskie pałace, jedne zrujnowane do fundamentów, inne zachowane w lepszym stanie. Część cywilna dawnego miasta była zapewne jeszcze w małym stopniu zasiedlona przez zubożoną ludność. W miejscach ważnych strategicznie: na drogach lub rozjazdach czy w pobliżu przepraw promowych, posterunki utrzymywali na przełomie antyku i średniowiecza Germanie, a następnie Awarowie. Ci ostatni osiedlili się na obrzeżach dawnego miasta, gdzie wykorzystywali między innymi amfiteatr. Pozostałości innych rzymskich budowli były w węgierskim, średniowiecznym mieście Óbuda i Buda wykorzystywane jako pomieszczenia parterowe lub piwnice domów, a wczesnochrześcijańskie, późnorzymskie świątynie zostały rozbudowane do formy romańskich kościołów. Być może do XIII wieku funkcjonowały nawet obwarowania późnorzymskiego fortu legionowego (Budavár).
Architektura
Aquincum założone zostało na zachodnim brzegu Dunaju, którego koryto w epoce rzymskiej było szersze, linia brzegowa bardziej urozmaicona, a sama rzeka usiana większą liczbą wysp. Do Dunaju wpadały liczne strumienie spływające z gór i wzgórz na zachodzie, sprawiające że północna część późniejszego założenia, na której ulokowano miasto cywilne, była podmokła i bagnista. Na południu natomiast wzgórza dochodziły prawie do samej linii brzegowej. Spośród nich wyróżniało się Wzgórze Gellerta na którym znajdowało się celtyckie oppidium Erawisków, oraz oddzielone od niego doliną ze strumieniem podłużne wzniesienie Várhegy (w średniowieczu zajęte przez zamek królewski). Po północnej stronie tego ostatniego, blisko koryta rzeki, założony został pierwszy stały obóz legionowy z czasów Klaudiusza. Jego obwarowania na planie czworoboku zamykały obszar o wymiarach około 190 x 240 metrów. Podobnie jak późniejszy fort legionowy oraz główna droga biegnąca wzdłuż limes, został on zbudowany na wniesieniu chroniącym zabudowania przed wylewami Dunaju.
Fort legionowy (castra legionis) z czasów Wespazjana i Domicjana potrzebował więcej przestrzeni, dlatego założony został jeszcze dalej na północy, naprzeciw krańca Wyspy Małgorzaty, na końcu drogi prowadzącej z położonej na północnym – zachodzie doliny Vörösvári, skąd można było kontrolować nie tylko ruch na kontynencie, ale także przeprawę przez Dunaj. Jego uzupełnieniem były mniejsze obozy, wojsk pomocniczych (castellum auxiliare) od północy i kawalerii (castellum alae) od południa. Fort legionowy w planie posiadał kształt romboidalnego czworoboku o przybliżonych wymiarach 350 x 350 metrów, natomiast mniejszy obóz kawalerii wielkości około 140 x 180 metrów założony był na rzucie prostokąta. Ochraniały go obwarowania o kamiennej podstawie grubości 1,1 metra, wsparte od wewnątrz przyporami. Wzdłuż jego zewnętrznej części biegły rowy o przekroju w kształcie litery V. Wewnętrzny układ obozu był zgodny ze standardowym planem fortu legionowego: ze wschodu na zachód biegła droga via principalis, z północy na południe via praetoria, a rolę uliczki podmurnej pełniła via sagularis. Wjazd najpewniej zapewniały cztery bramy usytuowane pośrodku każdego z boków. Z nich brama północna (porta principalis sinistra), składała się z dwóch wież flankujących środkowy przejazd. Kwadratowe wieże wysunięte były jedynie o 0,8 metra przed zewnętrzne lico murów obozowych i miały powierzchnię użytkową 6,7 x 6,5 metra. Sam przejazd mógł mieć około 7,5 metra szerokości i był podzielony centralnym filarem. Podobną formę miała brama wschodnia (porta praetoria), choć jej wieże mogły być masywniejsze z powodu wykorzystania masywnych ciosów do budowy fundamentów. Principia, czyli znajdujący się pośrodku teren obozowego forum, zajmowało powierzchnię 30 x 30 metrów. Skrajną północną, a zapewne także i południową część obozu zajmowały szerokie na 9 metrów baraki, ustawione równolegle do via principalis, rozdzielone ulicą szerokości 5 metrów oraz alejkami o szerokości 1,2 metra. Podobnie jak inne zabudowania obozu wzniesiono je z drewna i gliny na kamiennej podmurówce. Część z nich w późniejszym okresie mogła być przebudowywana na konstrukcje murowane.
Za panowania Hadriana wzniesiono nowy, dużo większy fort legionowy, usytuowany na zachód od wcześniejszego, dalej od koryta Dunaju. Poza pewnymi nowymi konstrukcjami lub przebudowami, zasadniczo zachował on swą pierwotną formę do przełomu III i IV wieku. Zajmował powierzchnię 476 x 570 metrów i był już od początku w całości zbudowany z kamienia. Mury poprzedzały trzy przekopy, z których dwa o przekroju litery V pochodziły z tego samego okresu, a trzeci o łagodniejszym, nieckowym przekroju utworzony został w późniejszym okresie. Berma i drogi biegnące między rowami wybrukowane były kamieniami lub żwirem i tłuczniem. Mur fortu o grubości 1,4 metra opięty był z zewnątrz cokołem z ciosów, a wyżej utworzony z kamieni o kształcie otoczaków. Od wewnątrz mur wzmocniony był wałem ziemnym o kamiennej podmurówce, na którego szczycie wzniesiono chodnik straży. Bramy tradycyjnie umieszczono pośrodku każdej strony fortu. Wszystkie składały się z dwóch wież flankujących poprowadzony między nimi jeden lub dwa przejazdy. Brama południowa (porta principalis dextra) zajmowała powierzchnię 31,5 x 12 metrów z dwoma przejściami, każdy o szerokości 3,5 metra. Grubość wykonanych z wapiennych ciosów murów wież wynosiła 1,5 metra. W czasie wojen z III wieku brama uległa zniszczeniu, a po jej odbudowie korzystano jedynie z przejazdu zachodniego. W okresie późnorzymskim przebudowana została także brama wschodnia (porta praetoria), flankowana wieżami ośmiobocznymi, podzielona na aż trzy przejazdy bramne, z których środkowy przeznaczony był dla wozów i konnych a boczne były furtami dla pieszych.
Układ fortu z II/III wieku powielał schemat w tzw. typie Caerleon. Wnętrze fortu dzieliła poprowadzona na osi północ – południa brukowana via principalis. W połowie jej długości ku stronie wschodniej od centralnie usytuowanych zabudowań obozowego forum (principia) ku bramie porta praetoria wiodła także brukowana via praetoria, której środkiem biegł kamienny kanał. Te dwa główne ciągi uzupełniała uliczka podmurna oraz szereg mniejszych równoległych i prostopadłych alejek pomiędzy zabudowaniami. Skrajną wschodnią i zachodnią część obozu zajmowały wydłużone równoleżnikowo baraki legionistów, via praetoria flankowały kompleksy zabudowań szpitala legionowego (valetudinarium) i głównych łaźni (thermae maiores), natomiast po stronie północnej i południowej obozu znajdowały się magazyny, spichrze, warsztaty i inne zabudowania gospodarcze, a także domy trybunów. Umieszczony pośrodku fortu budynek forum obozowego miał powierzchnię użytkową 110 x 70 metrów. Po jego wschodniej stronie znajdowała się brama z czterema przejściami, prawdopodobnie wzniesiona za rządów Gallienusa. W pobliżu musiała się także znajdować kwatera dowództwa (praetorium), natomiast kwatera mieszkalna zastępcy dowódcy legionu (tribunus laticlavius) umieszczona była na południu, między bramą a łaźniami, po wschodniej stronie via principalis. Miała powierzchnię około 60 x 39 metrów i otwierała się na sanktuarium Mitry, które zostało przebudowane z wcześniejszych pomieszczeń. Sanktuarium zostało zamurowane podczas wojny 260 roku i później nie zostało już nigdy otwarte.
Główne termy fortu legionowego były rozległym kompleksem, przebudowywanym i powiększanym w II/III wieku, składającym się ostatecznie z około 50 pomieszczeń, ułożonych symetrycznie, niczym lustrzane odbicia po obu stronach osi północ – południe. Pośród nich znajdowały się szatnie (apodyterium), sauny (sudatorium), pomieszczenia z zimną wodą (frigidarium), ogrzewane systemem hypocaustum sale z ciepłą wodą (tepidarium), czy sale do gorących kąpieli (caldarium). W północnej części kompleksu znajdowała się największa sala palestry o wymiarach 80 x 30 metrów, w której oprócz ćwiczeń i zawodów odbywać się mogły uroczystości wojskowe. Jej zachodnią część wypełniała trybuna dla widzów, natomiast pozostałe ściany opięte były od wewnątrz przyściennymi filarami. Ściany budynków wznoszono techniką „opus mixtum” z naprzemiennymi czterema rzędami cegieł i czterema poziomami ciosów. Ściany komór pieców hypocaustum zbudowane były z odpornych na przepalenia rzecznych głazów, mury oporowe oraz niektóre wyloty urządzeń grzewczych wykonywano z tufu, kolumny z tufu i andezytu, zaś podpodłogowe filary tworzono z cegieł. Podłogi pokrywano dużymi kamiennymi płytami, ale często stosowano też lastryko. Jedną z sal ozdobiono mozaiką z płytek biskwitowych, inną natomiast ceglanym chodnikiem ze wzorem o motywie „opus spicatum”.
W pierwszej połowie IV wieku, prawdopodobnie za panowania Konstantyna I, utworzony został nowy obóz legionowy o wymiarach 720 x 300 metrów, przylegający po stronie wschodniej do starszego fortu, wykorzystujący jego mur przy via praetoria i rozciągający się zarówno na północ, jak i na południe. Na odcinku gdzie oba forty połączono, zasypano stare rowy przed murami. Na wschodzie obóz późnorzymski rozciągał się aż do Dunaju, od strony którego nie był chroniony murem. Nowy mur wzniesiono jedynie w części północnej i południowej. Od strony zewnętrznej był on utworzony z kamiennych ciosów, posiadał 3 metry grubości. W południowej części wzmocniony był podkowiastymi basztami, wysuniętymi w przedpole przed wygięte w łuki kurtyny. Zewnętrzną strefę obrony stanowił przekop. Ulica na osi północ – południe, która przechodziła przed wschodnią część obozu, była jednocześnie jedną z głównych ulic osady przy forcie legionowym (canabae). Po jej zachodniej stronie znajdowały się liczne budynki koszarowe i magazynowe, przecięte drogą na linii wschód – zachód wiodącą od starej bramy porta praetoria. Po wschodniej stronie, na brzegu Dunaju znajdowały się starsze zabudowania portowe, włączone w obręb fortu.
W bezpośrednim sąsiedztwie fortu legionowego, lecz poza obrębem jego obwarowań (za niezabudowanym ze względów obronnych pasem o szerokości około 40 metrów), znajdowało się canabae, cywilne osiedle rzemieślniczo-handlowe, zamieszkiwane przez osoby świadczące usługi wojsku, rodziny żołnierzy oraz byłych legionistów. Najwcześniejsze zabudowania mieszkalno – gospodarcze canabae rozłożyły się wzdłuż południkowej drogi po południowej stronie fortu. Były to domy konstrukcji szachulcowej, wzniesione z wikliny i gliny, usytuowane na wewnętrznych częściach posesji, a także parterowe domy z kamiennymi fundamentami i ścianami z cegły mułowej. Ich powierzchnia użytkowa wynosiła 2,5-3,5 x 10-15 metrów. Miały one prawdopodobnie klasyczny układ, podzielony na część sypialną, kuchenną i jadalną. Wokół domów wznosiły się zabudowania gospodarcze, zaopatrzenie w wodę zapewniała wykopana na posesji studnia, składowanie odbywało się w dołach magazynowych, a podwórka otaczano płotami z desek. W późniejszym okresie doły magazynowe powiększyły się i zostały wyłożone słomą lub deskami, a studnie zaczęto obmurowywać kamiennymi kręgami. Blisko skraju osady wzniesiony został amfiteatr, początkowo drewniano – ziemny, od około 140 roku konstrukcji murowanej.
Od drugiej połowy II wieku oprócz szachulcowych zaczęto budować domy z kamienia (stosowano technikę opusu spicatum), wzniesiono też system akweduktów i wodociągów dostarczających wodę, przy czym okazalsze domy zostały podłączone bezpośrednio do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Dla bogatszych rodów wydzielono osobne, większe i bardziej wytworne budynki mieszkalne o planie zbliżonym do kwadratu, które były otwarte na główne trakty, natomiast żołnierze – weterani mieli kwatery w długich kamienicach z portykami, składających się z dwóch rzędów pokoi zbudowanych wzdłuż bocznych ulic. Przy głównych ulicach było więcej okazałych domów o większych metrażach. Ich ściany były otynkowane wewnątrz i na zewnątrz oraz ozdobione malowidłami, a w prostszych pokojach tylko bielone. W pomieszczeniach podłogi wykładano lastryko i kamiennymi posadzkami. Ulice, których poziom na przestrzeni lat podniósł się, wybrukowano mieszanką zaprawy i żwiru, zaś w III wieku główne ulice wyłożono kamiennymi płytami i utworzono nowe boczne drogi. Ponadto w okresie późnorzymskim dużym, budynkom przy głównych ulicach dobudowano jednolity portyk elewacyjny pod którym biegły kryte chodniki. Standardem stały się wówczas domy murowane z kamienia (opus spicatum, opus incertum) z ceglanymi ścianami działowymi, często posiadające bogaty wystrój wnętrz. Budynki mieszkalne były na ogół wyposażone w ogrzewanie podłogowe, często podłączone bezpośrednio do kanalizacji. Zaopatrzone w różne piece kuchnie znajdowały się na ogół w wewnętrznej części domów, od strony tylnych dziedzińców i daleko od pomieszczeń mieszkalnych. W coraz większej części miasta występowała tendencja do budowy nowych mieszkań, niezależnych od starszych, usytuowanych za pierwotnym domem mieszkalnym, wewnątrz posesji. Rozbudowywane lub modernizowane były nawet kamienice mniej zamożnej części społeczeństwa (dobudowywano nowe pomieszczenia, w kilku miejscach wybudowano łazienkę na planie apsydy). W całym mieście pojawiły się nowe termy.
Canabae przez większą część swej historii było miastem otwartym. Dopiero w drugiej połowie III wieku powstały od zachodu obwałowania, choć mogły one jedynie chronić przed ciągłą erozją ze strony gór. Od przełomu III i IV wieku zabudowa canabae zaczęła się kurczyć. Z pewnością celom obronnym od około 270 roku służył przebudowany amfiteatr, którego większość wejść została zamurowana. Na południowych i zachodnich krańcach miasta zaczęto wówczas przeprowadzać pochówki, przy czym fundamenty wcześniejszych budowli nierzadko służyły jako ogrodzenia cmentarzy lub grobowców. Ostatecznie pod koniec okresu rzymskiej państwowości większość zabudowy miasta została zburzona, aż do ulic będących przedłużeniem via praetoria i via principalis obozu legionistów.
Podział Panonii na dwie prowincje w 106 roku wywołał rozwój Aquincum, a w konsekwencji sprawił że powstała duża ilość zabudowań administracji państwowej z pałacem namiestnika na czele. Pałac ten usytuowano w północnej części wyspy, na północny – wschód od fortu legionowego, zwrócony był więc ku naddunajskiemu brzegowi i kwartałowi canabae gdzie znajdowały się najokazalsze budynki urzędowe i prywatne. Pozostałą część wyspy zajmowały rozległe parki, ogrody, portyki, sanktuaria i budynki gospodarcze ulokowane pomiędzy willami urzędników namiestnika. W samym pałacu znajdowały się pomieszczenia mieszkalne namiestnika, pomieszczenia reprezentacyjne, świątynie, łaźnia, a także komory gospodarcze i magazyny. Kompleks łączący dwa typy willi, z perystylem i portykiem, w okresie rozkwitu pod rządami Sewerów miał powierzchnię około 120 x 150 metrów.
Ponad sto pomieszczeń pałacu zostało rozmieszczonych wokół centralnego dziedzińca z kolumnami (perystyl). Fasadą była szeroka na 75 metrów elewacja głównego skrzydła wschodniego, w którego narożach znajdowały się okrągłe pomieszczenia, przypuszczalnie mieszczące się w konstrukcjach zbliżonych do wież. Reprezentacyjne pomieszczenia z sienią recepcyjną pośrodku umieszczono w przyziemiu skrzydła. Ktokolwiek wchodził przez portyk, mógł dotrzeć do ganku otaczającego perystyl przez jeden z korytarzy biegnących po obu stronach tej sali wejściowej, a stamtąd mógł dostać się do pozostałych skrzydeł i dziedzińca. Piętro nad ogólnodostępną częścią reprezentacyjną skrzydła wschodniego, o ile istniało, mogło pełnić funkcje bardziej prywatne. W skrzydle północnym umieszczono część mieszkalną i kąpielową, natomiast skrzydło południowe pierwotnie mieściło pomieszczenia gospodarcze i magazyny, a później między innymi kapliczkę domową namiestnika. Zachodnią część pałacu przypuszczalnie tworzyło wąskie skrzydło nad brzegiem Dunaju lub zwykły mur zamykający kompleks. Mniej więcej pośrodku południowej części dziedzińca stała wolnostojąca świątynia, wraz z wysuniętym aneksem skrzydła północnego dzieląca otwartą przestrzeń na dwie części. Pałac był oczywiście wyposażony w najwyższe wygody epoki. Wiele pomieszczeń miało ogrzewanie podłogowe (hypocaustum), a zaopatrzenie w wodę łazienek i studni na dziedzińcu zapewniała rozbudowana sieć wodociągowo-kanalizacyjna. Bogaty wystrój wnętrz tworzyły detale architektoniczne z cegły profilowanej i lastryko, w wielu pomieszczeniach znajdowały się posadzki mozaikowe, zaś ściany pokryte były malowidłami (oprócz tradycji italskich, tworzone były z silnymi wpływami orientalnymi, przede wszystkim z Azji Mniejszej).
Główna część Aquincum, ufortyfikowane miasto cywilne, znajdowało się 2,5 kilometra po północnej stronie fortu legionowego, na relatywnie płaskim terenie między Dunajem a zboczami wzgórz po stronie zachodniej. O lokacji zadecydowały zapewne przesłanki strategiczne, takie jak położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych u wylotu doliny, dokładnie naprzeciwko północnego krańca naddunajskiej wyspy, gdyż warunki geograficzne do osiedlenia nie były zbyt sprzyjające (dlatego teren ten przed Rzymianami nie był zamieszkiwany, za wyjątkiem być może skromnej wsi). Pierwsi osadnicy musieli przekierować strumienie i inne naturalne cieki wodne, a także osuszyć systemem rowów tereny zabagnione i podmokłe. Najstarsze zabudowania utworzone zostały po obu stronach drogi wiodącej z północy na południe, wzdłuż Dunaju. Następnie pod koniec I wieku zbudowany został akwedukt, który służył głównie do dostarczania wody do obozu legionistów, ale przebiegał przez cywilną osadę (vicus). Być może w tym wczesnym okresie po północnej stronie osady wzniesiony już został amfiteatr o konstrukcji drewniano – ziemnej.
Uzyskanie przez osadę rangi municipium wpłynęło na decyzję o ufortyfikowaniu cywilnego miasta drewnianymi obwarowaniami osadzonymi na kamiennej podmurówce. Objęły one czworoboczny, trapezowaty w planie obszar o wymiarach 380 x 420 metrów, od północy sąsiadujący z amfiteatrem, od południa z cmentarzem, a od wschodu z luźniejszymi zabudowaniami nad brzegiem Dunaju. Fortyfikacje składały się z kurtyn, baszt pośrednich, narożnych i bramnych, uzupełnionych przekopami na przedpolu i uliczką podmurną wewnątrz obwodu z wydrążonym kanałem odwadniającym. Wnętrze miasta podzieliła regularna sieć ulic, dzielących obszar na wąskie działki o wymiarach około 35-70 x 105 metrów. Ważnym elementem topografii miasta był starszy akwedukt, zasilający liczne fontanny i łaźnie, poprowadzony wzdłuż głównej, brukowanej ulicy o układzie południkowym. Tworzył go rząd arkad opartych na czworobocznych, rozstawionych co 3 metry filarach, pomiędzy którymi piesi mogli bez przeszkód przejść i przedostać się do zachodniej części miasta. Przejazdy dla ruchu wozów musiały być już jednak regulowane, ograniczone do co najmniej dwóch miejsc. Centrum miasta zajmowało skrzyżowanie głównej drogi południkowej (cardo) z drogą o osi wschód – zachód (decumanus), wokół którego zlokalizowane zostały najważniejsze zabudowania municipium (forum z kompleksem świątynnym, trójnawowa bazylika pełniąca funkcje sądowe, kuria służąca spotkaniom urzędników miejskich, budynek targowy – macellum oraz publiczna łaźnia). Zachodnią część ulicy cardo ograniczał portyk z drewnianymi słupami osadzonymi na kamiennych podstawach, za którym znajdowały się jedno- lub dwukondygnacyjne zabudowania handlowe. Tylne ściany sklepów towarzyszyły oddzielonemu uliczką akweduktowi, zaś kolejny ciągu sklepów znajdował się po jego zachodniej stronie. Zabudowa mieszkalna usytuowana była dalej od centrum. Początkowo wznoszona była w konstrukcji drewnianej i szachulcowej, ale już pod koniec II wieku w południowo – wschodniej części miasta zaczęły się pojawiać konstrukcje kamienne. W okresie tym na murowany przekształcony został także amfiteatr, wraz z przylegającym do niego sanktuarium Nemezis.
Rozwój miasta cywilnego poza murami obronnymi wiązał się z typową funkcją gospodarczą oraz grzebalną. Ważnym elementem był na północy obszar sakralny ze źródłami termalnymi poświęconymi nimfom i innym bóstwom, gdzie wzniesiono czternaście budowli studziennych i gdzie zaczynał się akwedukt. Wokół źródeł rozwinęła się dzielnica ze świątynią Jowisza przy wejściu i licznymi sanktuariami wgłębi, a także ze szpitalem usytuowanym w pobliżu źródeł leczniczych. Wodę do wodociągów nadziemnych pompowano ze studzienek wzniesionych nad źródłami. Każde źródło otaczały drewniane słupy ułożone na planie prostokąta, wewnątrz których Rzymianie instalowali terakotowe wloty w kształcie stożka, wokół których podłoga była skrupulatnie pokryta warstwami gliny, żwiru i kamiennych paneli, aby woda mogła przedostać się przez ujęcie. Na najbardziej wysuniętym na południe skrzyżowaniu kanałów woda była pompowana do wieży, z której płynęła do akweduktu. Następnie przepływ wody zapewniał spadek terenu o średnim nachyleniu czterech procent. Linia akweduktu miała około 4-5 km długości i sięgała aż do amfiteatru osady wojskowej.
Najbardziej intensywnym etapem rozwoju cywilnego miasta Aquincum był przełom II i III wieku. Sprawiło to, że wraz z osiągnięciem rangi koloni funkcja obronna muru miasta cywilnego stopniowo zeszła na dalszy plan w stosunku do bardziej reprezentacyjnego charakteru. Dalsze osłabienie funkcji obronnej muru wiązało się z ekspansją zabudowy miasta na wschodu i zachód, gdzie doszło nawet do zasypania przekopu i wzniesienia na jego miejscu domów. Ponadto wzrost liczby ludności spowodował zagęszczenie i rozdrobnienie parcel budowlanych, co z kolei wymagało rozbudowy sieci kanalizacyjnej, umieszczonej 1,5-2 metry pod poziomem ulic, służącej do odprowadzania do Dunaju wód opadowych i ścieków, oraz zwiększenia przepustowości wodociągu, rozgałęziającego się od akweduktu systemem ołowianych i glinianych rur. Na odcinku akweduktu przebiegającym przez miasto cywilne zamurowano otwory między filarami, zapewne w związku z przebudową jego górnej części, która musiała pomieścić większą objętość wody. Mieszczanie mogli odtąd korzystać tylko z dwóch przejść, które nadawały się również dla wozów, przy czym główne drogi w mieście wyłożone zostały kamiennymi płytami, a mniej ważne ulice pokrywano żwirem. Wraz z równoleżnikowym rozwojem miasta zmieniło się także przedpole południowe, gdzie przestano użytkować cmentarz, ale rozwinęła się osada garncarska. Jednocześnie zrezygnowano z kwartału rzemieślniczego nad samym Dunajem, a jego teren zaczęto wykorzystywać do grzebania zmarłych. Na północy w III wieku przebudowano amfiteatr, który otrzymał wówczas loże honorowe i nowe klatki schodowe. Po jego zachodniej stronie funkcjonowały zabudowania identyfikowane jako koszary gladiatorów.
W okresie późnorzymskim, gdy zabudowa mieszkalna miasta cywilnego zaczęła się kurczyć, ludność powróciła w obręb murów miejskich (nie wiadomo czy w efekcie jednorazowego wydarzenia, czy na skutek dłuższego procesu). Wykorzystano stare, naprawione odcinki na północy, południu i zachodzie, już od chwili powstania z racji topografii najsilniejsze, wzmocnione narożnymi i zachodnimi basztami. Po stronie wschodniej natomiast zamiast starego, zdegradowanego muru do celów obronnych wykorzystano solidną konstrukcję akweduktu z zamurowanymi arkadami (wodę przekierowano do kanału podziemnego po zachodniej stronie, na miejscu dawnej uliczki wykorzystywanej do serwisowania konstrukcji). Poza obwodem obronnym znalazła się część zabudowań użyteczności publicznej wschodniej części miasta (bazylika, termy, hala targowa, ciąg sklepów), które nie zostały jednak całkowicie porzucone, o czym świadczyły prowadzone mniejsze i większe prace remontowe.
Aquincum ze wschodnim brzegiem Dunaju łączyły co najmniej dwie przeprawy składające się z kilku mostów. Główna przeprawa łączyła fort legionowy z wyspą z pałacem namiestnika, skąd skrajem dwóch kolejnych wysp osiągała Transaquincum na wyspie zlokalizowanej mniej więcej pośrodku Dunaju. Stamtąd kolejny most łączył się za pomocą piaszczystych łach i wysepek ze wschodnim brzegiem rzeki. Druga przeprawa zlokalizowana była przy ujściu strumienia Aranyhegyi, na północ od pałacu namiestnika i osady cywilnej przy forcie legionowym (canabae). Zapewniała połączenie największej wyspy stoczniowej z zachodnim brzegiem Dunaju, a więc z miastem wojskowym i cywilnym. Wspomniane Transaquincum było twierdzą zbudowaną dla ochrony wschodniego przyczółka miasta oraz do kontroli ruchu granicznego. Zajmowało obszar o wymiarach 76 x 78 metrów wyznaczony przez przez mur o grubości 2 metrów i zewnętrzny przekop. Kolejny nieduży fort o podobnej funkcji, Contra Aquincum, Rzymianie umieścili na skraju wyspy naprzeciwko Góry Gellerta.
Na południe od Aquincum, naprzeciw wyspy Csepel, usytuowany był fort oddziałów pomocniczych legionu (auxilia), funkcjonujący od okresu Flawiuszów do zniszczenia w czasie wojen germańskich. Początkowo był założeniem drewniano – ziemnym o wymiarach 166 x 190 metrów. Otaczał go podwójny rów: wewnętrzny o szerokości 4,5 metra i głębokości 3,3 metra, a zewnętrzny 4,2 metra szerokości i 3,2 metra głębokości. W późnej fazie panowania Domicjana, dawny obóz drewniano – ziemny został częściowo przebudowany przy użyciu kamienia, ale jego powierzchnia pozostała bez zmian. Następnie za cesarza Hadriana teren obozu został powiększony do 186 x 210 metrów, zgodnie z wymogami nowo stacjonującej w nim jednostki wojskowej. Ponownie utworzono przed murem dwa rowy, z których wewnętrzny miał 4,6 metra szerokości i 3 metry głębokości. Wjazd na jego teren odbywał się za pomocą tylko trzech bram, bowiem od wschodu fort przylegał do brzegu Dunaju. Każda z bram flankowana była przez dwie czworoboczne wieże. Pośród zabudowań koszarowych, na środku obozu znajdowały się principia i praetorium oraz leżący na północ od nich szpital obozowy (valetudinarium). Po zachodniej i południowej stronie fortu leżały zabudowania cywilne: domy mieszkalne, budynki służące celom gospodarczym lub przemysłowym, poprzedzielane rowami kanalizacyjnymi. Domy wznoszono z gliny na kamiennej podmurówce. Ich największe zagęszczenie znajdowało się wzdłuż drogi biegnącej równolegle do Dunaju.
Stan obecny
Obecnie najlepiej zachowaną, najdokładniej poznaną i najdłużej eksplorowaną częścią Aquincum jest położone na terenie Óbudy antyczne miasto cywilne, a zwłaszcza jego wschodnia część, gdzie prace archeologiczne prowadzono już od końca XIX stulecia. Jest to też obszar w największym stopniu oszczędzony przez współczesną zabudowę, w odróżnieniu od części osady canabae lub fortu legionowego, gdzie badania w dużym stopniu są utrudnione lub wręcz niemożliwe. Największy zespół reliktów rzymskich zabudowań, które udostępnione zostały do zwiedzania, znajduje się przy budynku Muzeum Aquincum na ulicy Szentendrei 135-139. Muzeum posiada dużą kolekcją zabytków archeologicznych i historycznych z czasów rzymskich, zaś sam park archeologiczny zajmuje około jednej czwartej miasta cywilnego, w tym obszar z budynkami użyteczności publicznej oraz mieszkalnymi domami prywatnymi, wraz z zachowanym systemem ulic, kanalizacji, wodociągów i ogrzewania podłogowego. W pełni zrekonstruowany i umeblowany został tzw. Dom Malarza z szeregiem odtworzonych pomieszczeń. Po przeciwnej stronie współczesnej głównej drogi nr 11, pomiędzy ulicami Vonat a Zsófia warte uwagi są pozostałości amfiteatru miasta cywilnego. Relikty amfiteatru południowego dawnej osady wojskowej znajdują się natomiast przy ulicy Nagyszombat, w otoczeniu współczesnych budynków mieszkalnych. Fragmenty budowli wydobyte na terenie południowej części osady wojskowej są eksponowane w Muzeum Miasta Wojskowego przy ulicy Pacsirtamező 65. Przy placu Flórián téri znajduje się muzeum łaźni legionowych, zaś w pobliżu, po przeciwnej stronie ulicy Pacsirtamező, obejrzeć można relikty bramy fortu i zabudowań koszar legionowych. Ponadto Willa Herkulesa, pozostałość bogato zdobionej mozaikami i malowidłami ściennymi budowli, znajduje się przy ulicy Meggyfa 21.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Forschungen in Aquincum 1969-2002, red. P.Zsidi, Budapest 2003.
Havas Z., Vasáros Z., Revision of the architectural reconstruction of the Aquincum Governor’s Palace [w:] Authenticiti and experience. Governor’s palaces of Roman imperial period, Budapest 2019.
Kaba M., Az aquincumi Thermae maiores feltárása (1778-1984), „Magyar Műemlékvédelem 1980-1990”, Budapest 1996.
Munteán L., The Roman Aqueduct of Aquincum in Technological and Cultural Contexts, „Hungarian Cultural Studies”, Volume 14 (2021).
Zsidi P., An early roman military complex in the area of Aquincum (Budapest, Óbuda, Filatori-gát), „Budapest Régiségei XLVI”, Budapest 2013.
Zsidi P., The role of the Danube in the topography of Aquincum, „Varia Archaeologica Hungarica XXVI”, Budapest 2011.