Historia
Według średniowiecznej tradycji kronikarskiej (Gesta Hungarorum) gród Borsod założony miał zostać w czasie podboju przez Węgrów Kotliny Panońskiej w pierwszej połowie X wieku. Wódz Arpad, protoplasta późniejszej dynastii rządzącej królestwem węgierskim, wysłać miał na północ ku Tatrom niejakiego Borsa, który zbudować miał warownię nazwaną od jego imienia oraz otrzymać tytuł ispana wraz z władzą nad regionem. Najpewniej jednak gród powstał nieco później, w okresie formowania się państwa i zabezpieczania jego granic w czasach panowania Stefana I, około końca X lub początku XI wieku. Wzniesione wówczas obwałowania usytuowano na miejscu starszej osady z X wieku, której koniec przyniósł wielki pożar z około 970-980 roku. Budowa obwarowań grodu, przy założeniu że pracowało nad nimi około stu ludzi, oraz że częściowo przekształcono teren wzgórza (zasypanie środkowej depresji) trwać musiała około jednego roku.
Pierwsze wzmianki o Borsod pojawiły się w dokumentach z 1194 i 1219 roku. Po najeździe mongolskim znaczenie grodu prawdopodobnie zmalało, ale w 1261, a następnie w 1282 roku wspominany był jeszcze jako własność królewska. W 1275 roku poddani z ziem wokół Borsod nadal walczyli w armii królewskiej, jednak dawna siedziba okręgu grodowego w pierwszej połowie XIV wieku była już zarządzana przez prywatnego właściciela ziemskiego. W 1334 roku Borsod odnotowano w źródłach pisanych jako „przekop zwany ziemnym zamkiem”. Obwarowania grodu mogły się już wówczas znajdować w ruinie, podobnie jak znajdujący się wewnątrz nich murowany kościół. Dokument odnotował natomiast wciąż funkcjonujący kościół we wsi na terenie dawnego podgrodzia, dedykowany św. Wawrzyńcowi. Wydaje się, iż na przestrzeni dłuższego okresu czasu, gdy gród tracił na znaczeniu, większość mieszkańców przeniosła się do owej otwartej wsi, obwarowania natomiast wykorzystywano jedynie sporadycznie jako refugium, aż do ich całkowitego zaniku.
W pierwszej połowie XVI wieku, na fali zagrożenia tureckimi najazdami oraz walkami wewnętrznymi o koronę między Ferdynandem Habsburgiem a Janem Zapolyą, na Węgrzech wzrosła ilość obwarowanych siedzib, mieszkalnych i wojskowych. Na terenie grodziska zamek, a raczej niewielki kasztel zbudować miał przed 1558 rokiem Ferenc Bebek, który być może odbudował przy okazji także kościół grodowy (odkryto glazurowane naczynie z XVI wieku przy chrzcielnicy). Jako że Bebek nie miał tytułu prawnego do Borsod, kasztel spalony miał zostać już po kilku latach przez Zsigmonda Balassę, choć być może w rzeczywistości informacja ta odnosiła się do zniszczenia w trakcie oblężenia pobliskiego młyna. Nie wiadomo jak długo kasztel funkcjonował. Sama wieś została zniszczona przez najazd turecki w 1582 roku i została opuszczona do 1590 roku.
Architektura
Gród wzniesiono na lewym (wschodnim) brzegu rzeki Bodvy, na niewysokim wzgórzu o spłaszczonym szczycie, pierwotnie dzielonym depresją na dwa wzniesienia, wyniesionym około 15 metrów nad poziom rzeki. Jego z grubsza owalny kształt zajmował około 205 x 105 metrów, był wydłużony na linii północny – wschód, południowy – zachód, oraz chroniony z trzech stron przez koryto Bodvy oraz podmokłe, zabagnione tereny. Wjazd na teren grodu najpewniej prowadził od południowego – zachodu.
Najstarsze zabudowania mieszkalne, łączone z osadą z X wieku, usytuowane były blisko siebie, w dwóch rzędach w północnej części wzgórza, po obu stronach przecinającej go drogi, na terenie niedużej, naturalnej depresji. Czworoboczne, nadziemne domy wznoszono w konstrukcji zrębowej na fundamentach wykonanych z kamieni łączonych glinianą zaprawą, z posadzkami wykonanymi także z gliny. Składały się z jednego pomieszczenia i miały około 16 metrów kwadratowych. Prawdopodobnie część z nich nich wyposażona była w poddasza, służące do magazynowania między innymi zboża. Ich lepszej izolacji służyło pokrywanie ścian budynków grubą warstwą tynku. Ogrzewanie domostw zapewniały małe paleniska przypominające literę U, zbudowane z nieregularnie ukształtowanych kamieni. W większości domów znajdowały się one w narożnikach południowo – wschodnich. Dym ulatniał się przez otwory w powale, przy czym prawdopodobnie przed wylotami pieców montowano proste bariery zabezpieczające przed iskrami, płomieniami i dymem, chroniące najbardziej łatwopalne części domostwa. Wykonywano je najczęściej na drewnianej ramie, z żywopłotów, desek, czy belek.
Pośród drewnianych domostw jeden z budynków wzniesiono z kamienia, wykorzystanego nie tylko przy budowie fundamentów, ale także i ścian o grubości około 0,8 metra. Miał on wymiary 5 x 5 metrów i nie mógł być zbyt wysoki z powodu cienkich murów, ewentualnie jego górne partie były już wykonane z drewna. Najpewniej był on siedzibą znaczniejszej osoby.
Budowę obwarowań rozpoczęto od wzniesienia prostego nasypu na skraju wzgórza o szerokości około 6 – 6,5 metrów. Wsparty był on od wewnątrz przez zwartą konstrukcję kratownicową o szerokości od 10,5 do 13 metrów, wykonaną z nieobrobionego drewna, natomiast przy zewnętrznej krawędzi i 4,5 metra w jej głąb, równolegle do długości wału, poprowadzono rząd pali. Obwód obronny miał około 430 metrów długości, co wymuszało potrzebę użycia aż około 16500 metrów sześciennych ziemi.
W drugim etapie zniwelowano wał z pierwszego okresu budowy, a na jego pozostałościach zbudowano kolejne obwarowania. Składały się one z dwóch rzędów wypełnionych ziemią skrzyń o szerokości 3,7 metra każda, zbudowanych z zazębiających się belek. Belki poprzeczne, prostopadłe do wału znajdowały się średnio 0,8 metra od siebie, całość tworzyła więc izbice o wymiarach w planie około 3,7 x 0,8 metra. Ich dwa rzędy były oddalone od siebie o 4 metry, zaś przestrzeń pomiędzy nimi wypełniała tylko ziemia z kilkoma belkami łączącymi. Całkowita szerokość obwałowań wynosiła średnio około 11 metrów, ale dodatkowo na zewnętrznym, stromym zboczu wzgórza, równolegle do wału, zbudowano schodkowo ułożone izbice nadające całej konstrukcji większej stabilności. Wysokość obwałowań ponad poziom majdanu mogła wynosić około 3-5 metrów. Od strony zewnętrznej, ze względu na wysoką łatwopalność, elewacja obwarowań została pokryta gliną.
W czasie budowy obwałowań zniwelowana została depresja, dzieląca pierwotnie teren osady na dwa wzniesienia. Utworzono jeden obszerny majdan, w którego północno – wschodniej części wybudowany został murowany kościół. Była to budowla o pojedynczej, nieregularnej nawie trapezowatego kształtu, długości zewnętrznej 18 metrów i szerokości 10 metrów, z półkolistą apsydą po stronie wschodniej o średnicy 2,9 metra. Mury świątyni miały około 0,8 metra grubości, ale miejscami dochodziły do 1 metra. Wewnątrz w linii arkady tęczy znajdowały się dwa filary, natomiast w części zachodniej nawy dwa filary przyścienne, być może podtrzymujące emporę. Na północny – wschód od kościoła, 2,5 metra od jego narożnika, usytuowany był zbiornik na wodę, zapewne chrzcielnica. W kościele i wokół niego nie było grobów, natomiast w narożniku północno – zachodnim znajdowała się duża i bardzo głęboka studnia. Niezwykle duże rozmiary kościoła oraz brak pochówków świadczyłyby o tym, że nie był to prosty wiejski budynek sakralny, ale świątynia będąca siedzibą dekanatu. Drugi, mniejszy, otoczony cmentarzem kościół funkcjonował w XI wieku na terenie otwartego podgrodzia, po południowej stronie bramy.
Zabudowania mieszkalne z XI-XII wieku wciąż były nadziemne, konstrukcji zrębowej, ale także i słupowej oraz szachulcowej z wypełnieniami między drewnianym szkieletem które stanowiła glina wymieszana z trocinami lub wiórami czy też zarzucona na plecionkę. Pojawiły się również zewnętrzne piece oraz doły zasobowe, nie wykorzystywane we wcześniejszej osadzie. Oprócz prostszych domostw w północno – zachodniej części grodu, blisko obwałowań, wzniesiono okazalszy budynek murowany przy użyciu kamienia i zaprawy. Około sto metrów na południe od niego na obszarze o wymiarach około 8 x 15 metrów zlokalizowano kilka palenisk kowalskich, najpewniej związanych z funkcjonującą tam kuźnią.
Stan obecny
Obwałowania grodowe do czasów współczesnych najlepiej zachowały się po wschodniej i zachodniej stronie założenia. W tych miejscach wznoszą się one około 5 metrów ponad poziom dzisiejszego majdanu. Miejsce kościoła grodowego uczytelnione zostało przez archeologów ułożonymi na gruncie kamieniami, natomiast na miejscu wczesnośredniowiecznego kościoła na podgrodziu znajduje się dziś świątynia z XVIII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Wolf M., A borsodi földvár, „A Borsodi Tájház közleményei 1”, Edelény 1997.
Wolf M., A borsodi földvár. Egy államalapítás kori megyeszékhelyünk kutatása, Budapest-Miskolc-Szeged 2019.
Wolf M., A borsodi földvár. Egy államalapítás kori megyeszékhelyünk, Edelény 2008.