Historia
Klasztor benedyktyński Boldva ufundowany został w latach 1175–1180, prawdopodobnie z inicjatywy króla węgierskiego Beli III. Już w 1203 roku wielki pożar spustoszył kościół i zabudowania konwentu, jednak wyjątkowo skąpe przekazy źródłowe nie pozostawiły żadnych dodatkowych informacji ani o pierwotnej budowie, ani o podźwiganiu klasztoru z późniejszej katastrofy. Wiadomo jedynie, iż Bela IV przekazał kościół klasztorny proboszczowi Filie z Miszkolca, ale odebrał mu go przed rokiem 1249. Ostatnia wzmianka o klasztorze pojawiła się w 1270 roku, gdyż pechowy konwent musiał zostać zniszczony w czasie najazdu tatarskiego z 1285 roku, kiedy to spaleniu uległa cała wieś. Zakonnicy albo zginęli, albo uciekli, a opactwo benedyktynów zostało rozwiązane.
Zniszczony przez Tatarów kościół opacki został odbudowany na początku XIV wieku, dzięki czemu mógł funkcjonować jako wiejska świątynia parafialna aż do czasów reformacji. W latach 1552 – 1560 przeszedł we władanie protestantów, którzy przystosowali go do własnego kultu. Niestety w 1755 roku kościół ponownie spłonął w wielkim pożarze wsi, a późniejsza renowacja zmieniła jego pierwotny wygląd. Rozebrano też wówczas pobliską romańską rotundę, prawdopodobnie posiadającą wezwanie św. Małgorzaty. Prace budowlane nad kościołem prowadzono do 1856 roku, a następnie w 1912. Ostatnie renowacje, poprzedzone badaniami archeologicznymi i architektonicznymi, miały miejsce w 1986 roku.
Architektura
Klasztor usytuowany został na płaskim terenie, po wschodniej stronie płynącego na linii północ – południe strumienia Boldva, wpadającego kilkaset metrów niżej do rzeki Sajó. Składał się z kościoła klasztornego pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, przyległych do niego od północy zabudowań klauzury oraz usytuowanej w odległości kilkunastu metrów na południowym – wschodzie rotundy. Średniowieczna wieś ulokowana była na wzgórzu, także na południowy – wschód od klasztoru.
Zabudowania klauzury składały się z trzech skrzydeł otaczających wraz z kościołem i krużgankami czworoboczny, nico nieregularny wirydarz. Wszystkie skrzydła były jednotraktowe, przy czym trzy pomieszczenia skrzydła wschodniego były wyjątkowo wąskie, a dwa pomieszczenia skrzydła północnego, największe w całym kompleksie, zwężały się nieco w stronę zachodnią. Skrzydło zachodnie składało się w przyziemiu z dwóch pomieszczeń o różnej wielkości, usytuowanych dłuższymi bokami na linii wschód – zachód. Południowa część tego skrzydła nie sięgała krańca wirydarza, tak że przy narożniku południowo – zachodnim zamykać go musiał mur krużganka.
Kościół klasztorny wzniesiono w nietypowej technice, mianowicie wewnętrzne części ścian w większości wymurowane zostały z kamiennych kwadr, natomiast elewacje zewnętrzne utworzono wyłącznie z cegieł. Budynek otrzymał formę redukowanej bazyliki o bardzo krótkim trójnawowym i trójprzęsłowym korpusie długości 16,2 metrów, będącym zarazem budowlą wysoką, dominującą nad otoczeniem. Od wschodu na wysokości nawy głównej został on zakończony apsydą, a na wysokości naw bocznych czworobocznymi wieżami. Pierwotnie elewacje korpusu podzielone były szerokimi lizenami, a do poziomu trzeciej kondygnacji wnękami udekorowano elewacje wież. U góry wnęki te zakończone były półkolistymi arkadami, pośrodku opartymi na wspornikach. Gęsto rozczłonkowana została lizenami apsyda, podzielona od zewnątrz na dziewięć wąskich i wysokich, półkoliście zamkniętych wnęk. Ściany kościoła przeprute były niedużymi, półkoliście zamkniętymi, rozglifionymi na zewnątrz oknami. W okresie gotyku, kiedy przebudowano większość nawy północnej i zachodnią fasadę, wprowadzono też duże okna ostrołuczne z maswerkami (np. południowe okno w apsydzie). Wtedy też w zachodnią część ściany południowej wstawiono gotycki portal ostrołuczny z ciągłym profilowaniem archiwolty i ościeży zakończonym na cokole.
Wewnątrz każda nawa boczna oddzielona została od nawy głównej masywnymi czworobocznymi filarami podpierającymi wysokie, półkoliste arkady. Początkowo arkady zaopatrzono w gurty spływające na boki filarów obłymi półkolumnami z wąskimi, kwadratowymi głowicami z prostą grawerowaną dekoracją. Filar północno – zachodni na późniejszym etapie został zastąpiony prostszym, czworobocznym z impostami. Na pierwszym piętrze wież znajdowały się empory w formie oratoriów, które otwarto na prezbiterium dużymi półokrągłymi arkadami. Empory te skomunikowane były długimi schodami osadzonymi w południowym i północnym murze korpusu, doświetlanymi od strony naw biforiami dzielonymi masywnymi kolumnami. Apsydę otworzono na nawę półkolistą, wysoką arkadą, pozbawioną profilowania i zdobień. Na jej północną część w okresie gotyku osadzono zwieńczone łukiem w ośli grzbiet pastoforium z 1497 roku. Wnętrze romańskiego kościoła było pierwotnie pokryte malowidłami ściennymi.
Po południowo – wschodniej stronie kościoła klasztornego wzniesiona została współczesna z klasztorem rotunda, zbudowana z cegły na podmurówce z łamanego kamienia, jedna z największych jakie powstały na terenie średniowiecznych Węgier. Składała się ona z kolistej nawy o średnicy aż 12 metrów oraz półkolistej apsydy o średnicy 5 metrów dostawionej po stronie wschodniej. Pełniła ona funkcje sakralne w stosunku do miejscowej ludności ze wsi Boldva.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachował się jedynie dawny kościół klasztorny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, obecnie należący do Kościoła Reformowanego. Niestety większość otworów okiennych bazyliki przekształcono w XIX wieku (północna i zachodnia część korpusu), przebudowane też zostały górne partie murów nawy głównej, a drewniane zwieńczenie wieży południowej pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku. Zabudowania klauzury i romańska rotunda widoczne są jedynie w postaci uczytelnionych przez archeologów fundamentów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.
Szabó F., Borsod megye Árpád-kori templomai, Miskolc 1936.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.
Valter I., A kerektemplom feltárása a volt boldvai bencés apátság mellett, „Ars hungarica”, 45 évfolyam, 2/2019.