Historia
Berhida pojawiła się w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1363 roku, kiedy to wspomniano winnice miejscowej parafii. Wieś musiała więc posiadać już wówczas kościół, zbudowany prawdopodobnie około przełomu XIII i XIV wieku. Jego pleban o imieniu György odnotowany został w 1372 roku, natomiast w 1378 i 1385 roku wypominano o Berhidzie jako o majątku biskupim. Pod koniec XIV wieku na stolec diecezji Veszprém obrany został niejaki Demeter z możnego rodu Hunt-Pázmán, którego herb umieszczony został na jednym ze zworników sklepiennych berhidzkiego kościoła farnego. Prawdopodobnie w okresie jego rządów, w latach 1387-1391 w kościele wzniesione zostało sklepienie oraz nowa więźba dachowa.
W XV wieku nazwa wsi ponownie pojawiła się w kilku dokumentach. W 1436 roku odnotowano cotygodniowy jarmark, a w 1471 roku jarmark ogólnokrajowy. Stan posiadania biskupstwa nie ulegał wówczas zmianom, a kościół nie przechodził żadnych ważniejszych przekształceń, choć był ponownie konsekrowany w 1524 roku (pod wezwaniem św. Piotra), co być może wiązało się z jakimiś bliżej nieznanymi pracami naprawczymi. Dopiero w 1540 roku, w związku z zagrożeniem tureckim, biskupstwo Veszprém podarowało za 1000 forintów Berhidę wraz z kilkoma innymi osadami Jánosowi Podmaniczky, właścicielowi pobliskiego zamku w Várpalota. Pomimo tego Turcy kilkakrotnie zajmowali wieś, a w latach siedemdziesiątych XVI wieku pobierali w niej podatki. Kilkakrotnie odnotowano także spalenie wsi i zniszczenie jej zabudowy, prawdopodobnie także kościoła, który mógł być wówczas obwarowany.
Pod koniec XVI wieku miejscowe dobra znalazły się w rękach rodziny Huszár. Pod ich rządami w 1647 roku Berhida została praktycznie w całości zniszczona. Kolejna wzmianka z 1696 roku jako właściciela wspomniała Mihála Baranyai, o kościele zaś przekazano, iż był przejęty przez protestantów. Doprowadziło to w pierwszej połowie XVIII wieku do sporów z katolikami, którzy ostatecznie zaniedbany kościół odzyskali w 1759 roku. Po zmianie wezwania ponownie utworzyli oni miejscową parafię. Zabytkowy kościół został odrestaurowany w latach 1963-1964.
Architektura
Kościół wzniesiony został jako budowla jednonawowa, składająca się z dwóch prostokątnych przęseł oraz wielobocznego przęsła prezbiterialnego na wschodzie, które nie zostało wyróżnione z bryły od strony zewnętrznej. Od zachodu umieszczona została na osi prostokątna w planie wieża, o krótszych bokach umieszczonych na linii wschód – zachód, zaś nietypowo po południowej stronie części prezbiterialnej kościoła dostawiono wieloboczną zakrystię.
Zewnętrzne elewacje kościoła rozdzielono jedynie dwoma przyporami, po jednej od północy i południa na wysokości granicy przęseł sklepiennych. Wschodnie zamknięcie pomimo umieszczenia wewnątrz sklepienia nie zostało oskarpowane, podobnie pozbawiona wzmocnienia została dość wysoka wieża. Najwyraźniej budowniczowie mieli duże zaufanie do grubych murów obwodowych świątyni, zdolnych do utrzymania sił rozporowych wytwarzanych przez sklepienia.
Dwie najwyższe kondygnacje wieży oddzielono gzymsem kordonowym i przykryto dachem czterospadowym, pozostałą natomiast część kościoła wspólnym dachem dwuspadowym (wielopołaciowym w części wschodniej). Osadzony on został na nietypowej konstrukcji, w całości wykonanej z kamienia, z trzema poprzecznymi ścianami o grubości od 30 do 38 cm zbudowanymi na sklepieniach (wykonano je z lekkiego, perforowanego tufu wulkanicznego). Poniżej oświetlenie kościoła zapewniały osadzone w głębokich wnękach, obustronnie rozglifione okna o półkolistych i lekko ostrołucznych zamknięciach. Wyróżniało się południowo – wschodnie okno, dwudzielne, z prześwitami zwieńczonymi trójliśćmi. Zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną cała północna część korpusu pozbawiona była otworów okiennych.
Wejście do wnętrza zlokalizowano u podstawy wieży w jej ścianie zachodniej. Umieszczono tam ostrołuczny, sfazowany portal wiodący do podwieżowej kruchty, otwartej na nawę szerokim portalem dwuramiennym (siodłowym), podsklepionej i zaopatrzonej po bokach w kamienne siedziska. Kamienne ławy zwieńczono półkolistymi arkadami, z których każda jedną stroną osadzona została na wsporniku. Wewnątrz zachodniej części nawy umieszczono podsklepioną emporę, wspartą na dwóch ośmiobocznych filarach, nad którymi trzy półkoliste, pozbawione profilowania arkady zwrócone zostały ku wschodowi. Wejście na nią umożliwiły kamienne schody, zlokalizowane nie wewnątrz grubości muru, a w przestrzeni nawy.
Dwa przęsła prostokątne korpusu przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, opadającym w narożnikach na segmentowe wsporniki, a pośrodku ścian wzdłużnych na przyścienne, sześcioboczne filary, wzniesione na wysokości zewnętrznych przypór. Żebra spięto zwornikami o kształcie tarcz herbowych. Część prezbiterialną, oddzieloną arkadą o ostrołucznej, sfazowanej archiwolcie, wewnątrz przykryto sklepieniem sześciodzielnym. W ścianie północnej osadzono gotyckie pastoforium, zwieńczone łukiem w ośli grzbiet i flankowane dwoma sterczynami. Elewacje prezbiterium pokryto malowidłami. Ozdobiono je krzyżami konsekracyjnymi, powyżej których znajdowało się pomarańczowo-czerwone, ludowe malowidło ornamentalne z przełomu XIII i XIV wieku.
Stan obecny
Kościół św. Krzyża pomimo burzliwej historii regionu Veszprém przetrwał w zadziwiająco dobrym stanie. Uniknął większych nowożytnych przekształceń, zachował pierwotny układ i wiele średniowiecznych detali architektonicznych w postaci portali, ościeży okiennych, pastoforium, sklepień wraz z systemem ich podtrzymywania, emporę oraz cenne malowidła naścienne. Unikatowa jest kamienna konstrukcja z końca XIV wieku, podtrzymująca dach korpusu, wieży i zakrystii, nie znajdująca analogi nigdzie indziej na Węgrzech, ani w sąsiednich krajach (podobne rozwiązanie zastosowano jedynie w kościele we francuskim Montataire).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Ágostházy L., Czeglédy I., Berhida középkori temploma, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 6”, Veszprém 1967.
Koppány T., A Balaton-felvidék románkori templomai, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 1”, Veszprém 1963.
Koppány T., A Balaton környékének műemlékei, Veszprém 1993.