Historia
Według tradycji miejscowe ziemie Mátraalja w czasie pierwszych Arpadów podarowane zostały niejakiemu Edömerowi, którego wnuk Bene wybudować miał pierwszy zamek, nazwany od jego imienia. Ten wczesnośredniowieczny gródek zniszczony miał zostać w czasie najazdu mongolskiego z 1241 roku. Od około połowy XIII wieku w źródłach jako właściciele okolicznych dóbr zaczęli się pojawiać członkowie rodu Aba, a konkretnie ich gałąź wywodząca się od rycerza Csobánka. Jego syn János wymieniany był w źródłach pisanych między 1251 a 1275 rokiem. W 1275 roku János i jego brat Péter podzielili swoje majątki, przy czym wsie Bene, Gyöngyös i kilka innych mniejszych osad przeszły na własność Jánosa. Prawdopodobnie w tym okresie zbudowany został murowany zamek Bene, jako siedziba mieszkalno – obronna i centrum miejscowych dóbr Po raz pierwszy odnotowano go w 1301 roku, kiedy to synowie nieżyjącego już Jánosa: László, David i Samuel, podzielili zamek między siebie (wspomniane zostały wówczas między innymi trzy drewniane wieże, kaplica oraz główny budynek mieszkalny z aulą).
Po wygaśnięciu dynastii Arpadów Csobánkowie poparli Mateusza Csáka, możnowładcę suwerennie władającego rozległymi terenami północnej części królestwa. Z tego powodu po zwycięstwie królewskich sił nad zbuntowanymi możnymi w 1312 roku w bitwie pod Rozhanovcami, Karol Robert odebrał Csobánkom Benevár i podarował go swojemu wiernemu stronnikowi, Tamásowi Szécsényi, wojewodzie siedmiogrodzkiemu. Jako że nowy właściciel posiadał wiele innych znaczniejszych zamków, rola Beneváru uległa wówczas zmniejszeniu. Dávid Csobánka i Péter Csobánka złożyli co prawda kilka pozwów o odzyskanie swoich majątków, ale nigdy już ich nie odzyskali.
Szécsényi byli właścicielami Beneváru do 1424 roku. Wtedy to król Zygmunt Luksemburczyk odebrał zamek Miklósowi Szécsényi z powodu oskarżeń o nielojalność. Po nim jako właściciel odnotowany został jeszcze w tym samym roku István Pohznok Berzeviczi, a następnie przekazy pisemne zamilkły. Kolejna informacja z 1497 roku odnotowała Benevár jako budowlę zniszczoną i opuszczoną. Jako że podzamkowa wieś Bene już od 1435 roku wchodziła do dóbr Gyöngyös, zamek musiał zostać opuszczony lub zniszczony dużo wcześniej. O tej drugiej ewentualności świadczyłyby odkryte ślady pożaru, nie ma jednak pewności czy chodziło o efekt oblężenia, celowe podpalenie po opuszczeniu budowli, czy też przypadkowe spłonięcie np. od uderzenia pioruna.
Architektura
Zamek zbudowano na szczycie wzniesienia o wysokości około 460-470 metrów n.p.m., otoczonego od wschodu i zachodu dolinami strumieni Somor i Csatorna. Takie ukształtowanie terenu wpłynęło na budowę zewnętrznych obwarowań zamku, chronionego od południa i północy, gdzie stoki były łagodniejsze, podwójną linią wałów i przekopów, a od zachodu i wschodu pojedynczą.
Rdzeń zamku zajął płaski obszar o wymiarach około 40×45 metrów, wyznaczony przez mury obronne o kształcie w planie nieregularnego pięcioboku z zaokrąglonym narożnikiem południowo – zachodnim. Wjazd w ich obręb znajdował się w północnej części kurtyny wschodniej, w budynku bramnym, zapewne wyposażonym w zwodzony most przerzucany nad przekopem. Budynek bramny nie był pierwotnym elementem zamku, dostawiony został najpewniej na skutek późniejszej rozbudowy.
Główne zabudowania mieszkalne tradycyjnie umieszczono po przeciwnej stronie bramy wjazdowej. Ich długa ściana zachodnia zachodnia oraz krótka północna stanowiły zarazem fragment muru obronnego zamku, wschodnia natomiast skierowana była w stronę obszernego dziedzińca. Budynek był jednotraktowy, w przyziemiu podzielony na cztery pomieszczenia o zbliżonej wielkości, przy czym skrajne północne, o wymiarach wewnętrznych 4,5 x 4,5 metra, prawdopodobnie przechodziło w formę narożnej wieży, o czy świadczył wyraźnie grubsze mury. Zapewne zgodnie ze średniowiecznymi zwyczajami pomieszczenia przyziemia pełniły rolę gospodarczą (składy, spiżarnie), natomiast część mieszkalno – reprezentacyjna znajdowała się na piętrze. Być może mieściła się tam również znana ze źródeł pisanych kaplica.
We wschodniej części dziedzińca znajdował się prostokątny w planie budynek o wewnętrznej przestrzeni około 9 x 5 metrów, wolnostojący, ale zlokalizowany blisko obwarowań. W dolnej partii był on murowany, choć ściany miały niewielką grubość i być może w górnych partiach były konstrukcji drewnianej. Mogłaby to być wówczas jedna z odnotowanych w 1301 roku drewnianych wież. Kolejne, bliżej nieznane zabudowania znajdowały się po stronie południowej, a pośrodku dziedzińca funkcjonowała studnia.
Stan obecny
Obecnie na powierzchni ziemi widoczne są jedynie dolne partie murów północno – zachodniego budynku mieszkalnego i narożnej wieży oraz odcinek załamanego muru obronnego po północnej stronie zamku, także widoczny jedynie na poziomie przyziemia. Nieduży, rycerski zamek Bene, choć zachowany jedynie w formie szczątkowej, użyczył swą nazwę szeregowi międzynarodowych konferencji na temat historii średniowiecznych warowni oraz stowarzyszeniu, dzięki którym specjaliści zajmujący się kastelologią mieli okazję kilkakrotnie podzielić się wynikami swoich badań.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Baráz C., Dénes J., Feld I., Nováki G., Sárközy S., Heves megye várai az őskortól a kuruc korig. Magyarország várainak topográfiája 2, Budapest-Eger, 2009.
Feld I., Középkori várak és rezidenciák régészeti kutatása [w:] Archaeological Research into Medieval Castles and Residences in Hungary, tom 2, red. E.Benkő, Budapest 2010.
Koller B., Bene vára a Mátrában, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám április, Pécs 2007.
Nógrády A., Középkori magyar várleírások, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám október, Pécs 2010.