Historia
Opactwo Bélapátfalva, oficjalnie nazwane Trium Fontium i dedykowane Najświętszej Marii Pannie, założone zostało w 1234 roku przez biskupa Egeru Kilita II. Powstało jako fundacja rodowa związana z rodziną Bélów i jako filia cysterskiego konwentu z Pilis (Pilisszentkereszt). Kilit hojnie obdarzył darowiznami konwent, założony na rodowych dobrach ziemskich. Ponadto członkowie rodziny Bél przekazali opactwu liczne przywileje i majątki. Rozpoczętą wkrótce potem budowę kościoła klasztornego oraz wschodniego skrzydła klauzury, przerwał już w 1241 najazd mongolski. Po ustąpieniu hordy z węgierskich ziem prace kontynuowano, prawdopodobnie przy udziale innej strzechy budowlanej. Kościół klasztorny pod wezwaniem św. Tomasza odnotowano w źródłach pisanych w 1246 roku, co być może oznaczało, iż był on już wówczas ukończony lub prace nad nim były bliskie ukończenia. W XIII wieku opactwo nazywano w dokumentach Bel, Beel, Beyle, w 1330 roku zapisano jako „villa abbatis”, a w 1415 jako Abátfalva.
W 1289 roku, w trakcie niepokojów wewnętrznych pod rządami króla Władysława IV Kumańczyka, Bélapátfalva została spalona. Odbudowę, która nadała klasztorowi cech wczesnogotyckich, przeprowadzono dzięki uzyskaniu od władcy nowych przywilejów. Kolejne prace budowlane poświadczone zostały w 1383 roku, kiedy to poddani z Apátfalvy musieli dostarczać drewno na budowę kościoła na siedemnastu wozach. Ten krótkotrwały okres rozkwitu zaczął jednak przemijać w XV stuleciu. Pod koniec tamtego wieku opactwo stopniowo wyludniało się. Wiadomo, iż do 1503 roku wraz z opatem mieszkało w klasztorze jedynie trzech mnichów oraz organista, a w 1508 roku pięciu zakonników. Klasztor całkowicie opustoszał w latach 30-tych XVI wieku, kiedy to na okoliczne ziemie zawitały prądy reformacji, a w 1534 roku posiadłości biskupstwa i kapituły w Egerze zajął Péter Perényi, zwolennik wyznań reformowanych. Upadek klasztoru przypieczętowało w 1596 roku zajęcie pobliskiego Egeru przez wojska tureckie.
W 1678 roku majątek opactwa został przekazany kapitule egerskiej, natomiast w 1700 roku przeszedł na własność egerskiego instytutu kształcącego księży. Opis Bélapátfalvy z 1696 roku wspominał już tylko mury kościoła klasztornego, co świadczyłoby o całkowitym zniszczeniu zabudowań klauzury. Co więcej w 1720 roku odnotowano, że także kościół popadł ruinę. W okresie tym w Bélapátfalvie mieszkał pustelnik István Baranyi, który przyczynić się miał do podjęcia decyzji o remoncie kościoła. W 1737 roku przy wsparciu biskupa Gábora Erdődy z Egeru rozpoczęto jego barokową odbudowę, zakończoną ponowną konsekracją w 1745 roku. Kolejne prace renowacyjne przeprowadzano w XIX stuleciu, natomiast pierwsze badania i współczesne remonty w latach 1953-1954 i 1960-1961.
Architektura
Opactwo założono zgodnie z wytycznymi cysterskich reguł, w odludnej, zalesionej dolinie, z dala od większych osad, u stóp wzgórza Bélkő, po jego północno – zachodniej stronie, w paśmie Gór Bukowych. Wypływający z nich strumień Kecső zapewniał klasztorowi świeżą wodę, umożliwiającą funkcjonowanie kuchni i latryn. Najważniejszą budowlą opactwa był jednak kościół św. Tomasza, stanowiący północną część założenia. Od południa sąsiadowały z nim trzy skrzydła klauzury otaczające wraz z krużgankami wirydarz, w pobliżu zaś zapewne znajdowały się dodatkowe zabudowania gospodarcze.
Kościół klasztorny otrzymał formę typową dla cystersów, choć o niedużych rozmiarach. Wzniesiono czteroprzęsłową i trójnawową bazylikę na planie krzyża łacińskiego, z transeptem sąsiadującym z korpusem od wschodu, z dwoma jednoprzęsłowymi kaplicami (po jednej przy każdym ramieniu transeptu), oraz z niedużym, czworobocznym prezbiterium. Zgodnie z surowymi nakazami cysterskiej reguły kościół nie posiadał wieży. Jego mury wzniesiono z dokładnie obciosanych kwadr z cienkimi spoinami zaprawy. Zastosowanym materiałem budowlanym był ciemnoczerwono-fioletowy kwarc andezyt i jasny tuf andezytowy w kolorze ochry, układane naprzemiennie rzędami w celu uzyskania efektu dekoracyjnego (podobnie jak w kościele klasztornym w Wąchocku i licznych świątyniach z terenu Włoch – Werona, San Zeno, Florencja, Battisero, Orvieto). Ta pasmowa artykulacja zastosowana została jednak tylko w zachodniej fasadzie nawy głównej oraz w południowo – zachodnim fragmencie nawy bocznej. Wynikało to zapewne ze znajdującej się tam kruchty, która niesymetrycznie obejmowała jedynie tą część kościoła, bez zachodniej ściany nawy północnej. Pozostałe partie świątyni, zwłaszcza w górnych partiach, wykonywane były już z nieco gorzej obrobionych i mniejszych kamieni (tuf ryolitowy z mniejszymi ilościami wapienia i piaskowca) rozdzielanymi szerokimi spoinami. Związane były one z wczesnogotycką fazą budowy kościoła.
Elewacje zewnętrzne kościoła wzmocnione zostały uskokowymi przyporami, ale z racji małych wymiarów budowli jedynie w narożnikach wschodnich prezbiterium i północnych transeptu. Dwie dodatkowe przypory umieszczono symetrycznie przy fasadzie zachodniej na granicy naw, przy czym najniższe uskoki ozdobiono tam rzeźbionymi kapitelami, a do ich wysokości przypory pokryto kwadrową dekoracją malarską o innym rytmie niż spoiny kamiennych ciosów. Od północy, wschodu i południa kościół przebito niedużymi, półkoliście zamkniętymi, obustronnie rozglifionymi oknami, uzupełnionymi okulusami w obu ścianach szczytowych transeptu, w ścianie wschodniej prezbiterium i w fasadzie zachodniej.
Główne, ceremonialne wejście do kościoła umieszczono w zachodniej ścianie nawy głównej, w romańskim portalu o półkolistej, bogato profilowanej wałkami i wklęskami archiwolcie, podpartej po bokach przejścia na kapitelach kolumienek. Kapitele uzyskały płaskorzeźbione zdobienia o motywach roślinnych, zaś kolumienki osadzono na profilowanym cokole. Dekorację uzupełniał półkolisty fryz na tympanonie z kunsztownie rzeźbionymi liśćmi i pnączami. Powyżej portalu i gzymsu umieszczono rozetę, przebudowaną i powiększoną w XIV wieku, przy czym w trakcie gotyckich prac wykorzystano także starsze elementy z XIII wieku (pominięto jedynie te o mniejszej średnicy). Oprócz powyższych otworów elewację zachodnią przebito w nawie południowej mniejszym portalem dla konwersów, którzy zajmowali sąsiednie skrzydło zachodnie. Uzyskał on prostszą, półkolistą, profilowaną formę bez tympanonu, ale ozdobiony był czerwono – żółtą dekoracją malarską, podobnie jak zachodnie przypory.
Wnętrze kościoła na nawy rozdzielały dwa rzędy ośmiu czworobocznych filarów ze sfazowanymi narożnikami, podpierających profilowane uskokami ostrołuczne arkady. Nawy boczne musiały zostać podsklepione, gdyż przy ich zewnętrznych ścianach, na wewnętrznych elewacjach, ustawiono na ośmiobocznych cokołach obłe półkolumny służek z dekorowanymi motywami roślinnymi, wczesnogotyckimi kapitelami. Nałożone zostały one na przyścienne pilastry. Sklepieniami krzyżowo – żebrowymi przykryte były także dwie kaplice przy transepcie, natomiast nawa główna, transept i zapewne także prezbiterium sklepień nie posiadały. W północno – zachodnim narożniku korpusu umieszczona została spiralna klatka schodowa, wiodąca na emporę w zachodnim przęśle nawy głównej. Budowa empory kościelnej była nietypowa dla cystersów, prawdopodobnie wiązała się z patronatem nad klasztorem rodu Bélów.
Zabudowania klasztornej klauzury składały się z trzech skrzydeł, otaczających wraz z kościołem i czterema skrzydłami krużganków czworoboczny wirydarz o wymiarach 17 x 21 metrów. Najważniejsze skrzydło wschodnie sąsiadowało z południowym ramieniem transeptu, do którego przystawiona była zakrystia. Dalej na południe znajdował się kapitularz, czyli miejsce zgromadzeń konwentu, w którym zakonnicy pod przewodnictwem opata codziennie obradowali nad najważniejszymi dla zgromadzenia kwestiami. Jego wnętrze przykryte było sklepieniem opartym na środkowym filarze. Następnie znajdowało się wąskie pomieszczenie oraz korytarz przelotowy wiodący do wschodniej części terenów klasztornych. Skrzydło wschodnie zamykało obszerne pomieszczenie mieszczące fraternię lub kalefaktorium.
W skrzydle południowym, podzielonym na trzy czworoboczne pomieszczenia o zbliżonej wielkości, musiał znajdować się refektarz, zapewne sąsiadujący z kuchnią klasztorną oraz z kalefaktorium. Co ciekawe nie wzniesiono go dłuższymi bokami prostopadle do osi skrzydła, co było powszechnie praktykowane w klasztorach cysterskich, lecz jego ściana południowa stanowiła wspólną elewację z resztą skrzydła. Refektarz był więc stosunkowo mały i niezbyt okazały. Przed nim na terenie wirydarza umieszczona była studnia, prawdopodobnie ośmioboczna, zdobiona rzeźbioną głową zwierzęcia. Dwa podłużne pomieszczenia skrzydła zachodniego najpewniej przeznaczone były dla konwersów oraz na klasztorne cellarium (spiżarnie, składy). Pomieszczenie południowe mogło być refektarzem konwersów, obsługiwanym przez kuchnię ze skrzydła południowego.
Stan obecny
Do czasów współczesnych spośród zabudowań opactwa przetrwał kościół klasztorny, jedyny na terenie Węgier zachowany w całości kościół cysterski. Niestety został on częściowo przekształcony w okresie nowożytnym. Pozbawiony jest kruchty zachodniej i z dobudowaną barokową zakrystią, powstałą na średniowiecznych fundamentach. W trakcie barokowej odbudowy przemurowano ściany naw bocznych, zwłaszcza nawy południowej, założono nowe sklepienia i wstawiono w zachodnią część korpusu nową emporę. Zabudowania klauzury widoczne są jedynie na poziomie fundamentów, uczytelnionych po przeprowadzeniu prac archeologicznych. Wiele z ich kamiennego materiału budowlanego użytego zostało do wzniesienia okolicznych wiejskich domów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bozóki L., A bélapátfalvai apátsági templom homlokzati díszítése kapcsán, „Archaeologia – Altum Castrum Online”, Visegrád 2014.
Szabó F., Borsod megye Árpád-kori templomai, Miskolc 1936.
Szakács B.Z. Gyulafrátót, avagy a rendi építészeti hagyományok átjárhatósága [w:] Genius loci Laszlovszky 60, red. D.Mérai, Budapest 2018.
Valter I., A bélapátfalvi monostor feltárási munkálatai 1964-ben, „A Herman Ottó Múzeum Évkönyve VI”, Miskolc 1965.
Valter I., Bélapátfalva apátsági templom, Budapest 1985.