Historia
Pierwsza wzmianka źródłowa o siedzibie zwanej Bánd lub Seg („Seg sive Band”) pojawiła się w 1233 roku. Była ona wówczas w posiadaniu rodu Igmánd. Murowany zamek prawdopodobnie zbudowany został w ostatniej ćwierci XIII wieku, a odnotowano go („Castrum Scegh”) dopiero w 1309 roku, kiedy to wraz z okolicznymi dobrami przekazany został magistrowi Lőrinte oraz jego synom przez kuzyna Nicholasa z rodziny Igmánd. Był to okres anarchii po wygaśnięciu dynastii Arpadów, a także konfliktu rodu Lőrinte i ich wasali z poddanymi biskupa i kapituły Veszprému, naznaczony konfiskatą majątków, braniem zakładników, różnego rodzaju wymuszeniami oraz rozbojami, z których łupy wywożone były między innymi do zamku Esseg. Wkrótce stał się on główną siedzibą rodu Lőrinte, co znalazło wyraz już w drugim pokoleniu właścicieli, z których Tamás Segvári przyjął nazwisko od nazwy zamku.
W 1341 roku doszło do podziału zamku, którego wschodnia (północna) część wraz ze wzmiankowanym dokumentach palatium, stała się własnością wspomnianego Nicholasa i jego synów, zachodnia natomiast (południowa), gdzie funkcjonować miała murowana wieża („turris tegularis”) podzielona została pomiędzy spadkobierców Tamása. Rozdzielono wówczas także podzamcze, dwa młyny we wsi, kamieniołom, piec do wypalania wapnia oraz stary spichlerz. W tak rozdysponowanym majątku rodzina Segvári czy też Essegvári, należąca do stanu lepiej sytuowanej niższej szlachty, zamieszkiwała do końca XIV wieku.
Około 1390 roku zmarł bezpotomnie János Essegvári. Zapoczątkowało to długi spór majątkowy pomiędzy dalszymi krewnymi rodu Essegvári, zakończony przez króla Zygmunta Luksemburczyka, który przed 1410 rokiem z powodu udziału właścicieli Esseg w spisku, zajął zamek i wyznaczył Istvána Rozgonyi jako królewskiego kasztelana. Co najmniej do 1439 roku zamek znajdował się w rękach Rozgonyich, choć część okolicznych dóbr ziemskich mogła wciąż należeć do Essegvárich. W kolejnych latach połowy XV wieku pomiędzy tymi dwoma rodami trwały rozmowy i negocjacje co do prawa własności zamku, przy czym do sporu włączył się również możny Nicholas Újlaki i prawdopodobnie czasowo zajął Esseg. W okresie panowania Macieja Korwina Rozgonyi zaczęli tracić stan posiadania, aż ostatecznie zamek podzielony został między Essegvárich i Újlaków. Choć musiało to prowadzić do licznych napięć i kłótni, stan ten przetrwał do 1507 roku (przykładowo w 1477 roku Lőrinc Újlaki wyrzucić miał z zamku Györgiego Segvári).
Na początku XVI wieku konflikt majątkowy stopniowo rozwiązany został w bezkrwawy sposób. Essegvári weszli w koligacje małżeńskie z rodem z Döbrönte i tam też się przenieśli, zaś w 1507 roku Lőrinc Újlaki przekazał swą część zamku kapitule z Veszprému. Doprowadziło to do zmniejszenia znaczenia zamku jako siedziby mieszkalnej, natomiast rozwój broni palnej pod koniec średniowiecza spowodował, iż także znaczenie militarne otoczonego wzgórzami i pagórkami zamku (a co za tym idzie łatwego do ostrzelania), znacząco spadło. W obliczu zagrożenia tureckiego Esseg prawdopodobnie został opuszczony jeszcze przed upadkiem Veszprému w 1552 roku. W 1586 roku, kiedy to wymarła rodzina Essegvárich, zamek opisywano już jako ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiono na wzgórzu o względnej wysokości około 30 metrów, po północnej stronie rzeki Séd, do której u zachodnich stóp wzniesienia wpadał mniejszy strumień. Stoki wzgórza najbardziej strome i nieprzystępne były od zachodu i północy, gdzie opadały do doliny strumienia, natomiast łagodniejszymi, długimi spadkami obniżały się na południowym – wschodzie. Z tego powodu od południa i wschodu utworzono półkolisty w planie przekop i poprzedzający go ziemny wał, zabezpieczający najdogodniejszą drogę dojazdową do zamku.
Obrona zamku spoczywała na obwodzie kamiennego muru, poprowadzonego wzdłuż krawędzi stoków wzgórza i zakreślającego w planie obszar zbliżony do owalu. Wjazd w jego obręb przypuszczalnie znajdował się po stronie wschodniej, gdzie po zwodzonym moście przerzucanym nad przekopem przedostawało się na ziemny wał. Nim zapewne droga wiodła łukiem ku południowi. W linii muru znajdowały się co najmniej dwie czworoboczne wieże, większością bryły wysunięte przed sąsiednie kurtyny w stronę przekopu. Jedna, mniejsza, znajdowała się we wschodniej części założenia, gdzie prawdopodobnie chroniła bramę i drogę dojazdową. Druga, masywniejsza, zbudowana została w południowo – wschodniej części obwodu obronnego, w narożniku obwarowań, tak iż mogła czuwać nad prawie całym ziemnym wałem którym przebiegała droga do bramy.
W późnych latach XIV wieku lub w XV stuleciu wzniesiono mur o grubości około 1,2 – 1,5 metra, dzielący wraz z przekopem dziedziniec zamku na dwie części, na linii wschód – zachód (biegł on mniej więcej na linii wieży wschodniej, przy czym była ona włączona w południową część zamku). Wynikało to oczywiście z długiego podziału Esseg na dwóch współwłaścicieli, z których każdy musiał też mieć własne zabudowania mieszkalne. Przypuszczalnie zlokalizowane były one w części północno – wschodniej dziedzińca i południowo – zachodniej. Jeden z budynków z pewnością znajdował się w północno – zachodniej partii południowej części wzgórza, gdzie stykał się z poprzecznym murem. Był on podpiwniczony, prawdopodobnie piętrowy z racji posiadania grubych murów, wyposażony w piec lub palenisko. W jego pobliżu znajdował się niższy, zapewne jednokondygnacyjny budynek.
W północnej części zamku, jeszcze przed jego powstaniem funkcjonował cmentarz, a być może także romański kościół, hipotetycznie związany z najstarszą, XIII-wieczną siedzibą rycerską. Nie wiadomo czy włączone zostały one funkcjonalnie w obręb murowanego zamku, czy też przestały być użytkowane po jego wybudowaniu. Ze źródeł pisanych wiadomo również, iż na zamku miała znajdować się kaplica pod wezwaniem św. Jerzego (lokalizowana ogólnie w zachodniej części zamku).
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z zamku zachowała się jedynie odnowiona w ostatnich latach wieża południowo – wschodnia wraz z przyległymi do niej dolnymi partiami kurtyn muru obronnego oraz murami przyziemia wieży wschodniej. Czytelny jest również zewnętrzny przekop oraz ziemny wał, którym przypuszczalnie prowadziła droga dojazdowa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Nagy S.B., Recent excavations at the medieval castle of Bánd, „Dissertationes Archaeologicae”, Ser. 3, No. 6, Budapest 2018.
Pál R., Bánd – Essegvár, „Castrum 11″, 1/2010.
Pál R., Segvártól Essegvárig. A bándi vár és birtokosainak történetéből, „Castrum 8”, 2/2008.