Historia
Wieś Szőlős po raz pierwszy odnotowana została w dokumencie opactwa benedyktyńskiego Monostorapáti z 1121 roku po nazwą Zeuleus, a przed 1222 rokiem znalazła się w posiadaniu kapituły Veszprém. Kościół nie został wówczas jeszcze ani razu wspomniany, nie odnotowano go również w dokumencie testamentowym z 1309 roku. Pierwsza wzmianka o zniszczonej już w zaledwie parę lat po budowie, zapewne drewnianej kaplicy pojawiła się w 1313 roku, gdy ispán Dénes za zgodą kapituły, sprzedał Ányosowi dwa hektary ziemi, które leżały nad „capella Virginis Marie” w Szőlős. Dénes przekazał również połowę swojego udziału w kaplicy, zastrzegając, że wraz ze swoimi krewnymi zamierzał wybudować murowaną kaplicę, na co Ányos miał obowiązek doliczyć dwie marki. Prace nad murowanym kościołem miały miejsce w ciągu kolejnych kilkunastu lat.
W 1318 roku niejaki Tamás, syn Lőrinte, pan Essegvár, splądrował Szőlős i okoliczne dobra. Między innymi włamał się na cmentarz i do kościoła, skąd zabrał cenne przedmioty do swojego zamku. Nie wiadomo jak król ukarał Tamása, ale można przypuszczać, że nie został surowo potraktowany, gdyż należał do zwolenników Karola Roberta w trakcie jego walk o koronę. W 1323 roku król zwrócił biskupowi i kapitule Veszprém ziemie w Szőlős. Sam kościół zapewne nie ucierpiał znacznie, gdyż wkrótce po najeździe odnotowany został miejscowy ksiądz o imieniu Miklós który miał majątek w Szőlős, a o zniszczeniach nic nie przekazano.
W 1343 roku kościół w Szőlős był już budowlą parafialną. W 1373 roku odnotowany został jego ksiądz András, który wraz z księdzem Péterem zeznawał w procesie związanym z opactwem Tihany. Po klęsce pod Mohaczem wieś podupadła na skutek tureckich najazdów, kościół zaś w 1550 roku został spalony. Odbudowany, około przełomu trzeciej i czwartej ćwierci XVI wieku przeszedł na własność gminy protestanckiej. Pomimo kontrreformacji większość wsi pozostała w wyznaniu reformowanym. Kościół przebudowano w stylistyce barokowej w 1796 roku, rozbierając średniowieczne prezbiterium. Gruntowny remont budowli prowadzony był w 1943 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został pośrodku wsi na terenie cmentarza ogrodzonego kolistym w planie murem, z furtą zapewne umieszczoną po stronie południowej, a więc zwróconą w stronę głównego traktu biegnącego przez osadę. Początkowo był prostą budowlą o układzie typowym dla wczesnego gotyku. Składał się z prostokątnej w planie nawy oraz węższego i zapewne nieco niższego prezbiterium, również na rzucie czworoboku. Grubość murów nawy i prezbiterium różniła się nieznacznie (1 i 0,9 metra). Nie były one opięte przyporami, od zewnątrz zostały pokryte białym, gładkim tynkiem.
Nawę kościoła wczesnogotyckiego oświetlały trzy wąskie, wysoko przebite okna południowe i jeden szczelinowy otwór zachodni w części szczytowej. Niewielkie prezbiterium zapewne miało tylko po jednym oknie od południa i wschodu, natomiast północna elewacja zgodnie ze średniowiecznymi zwyczajami pozbawiona była otworów. Portal wejściowy do nawy znajdował się w ścianie południowej. Uzyskał formę ostrołuczną, z ciągłym profilowaniem od cokołu po klucz archiwolty.
Prawdopodobnie w XV wieku do kościoła dobudowana została smukła wieża, bardzo nietypowo usytuowana po południowej stronie nawy, w ten sposób, że jej przyziemie utworzyło kruchtę przed portalem wejściowym do kościoła. Wieżę zbudowano na planie czworoboku, od południa wzmocnionego w narożnikach niskimi, pozbawionymi uskoków przyporami. Elewację południową wieży przebito otworem szczelinowym oraz z trzech stron na najwyższej kondygnacji oknami ostrołucznymi o sfazowanych ościeżach.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół w znacznej części zatracił średniowieczne cechy stylistyczne, częściowo też zmieniony został jego pierwotny układ przestrzenny. Nie istnieje już wczesnogotyckie prezbiterium, a nawa jest przedłużona o kilka metrów ku wschodowi. Przekształcona została większość oryginalnych okien, przebudowano szczyt zachodni oraz wszystkie elewacje, dostawiono trzy przypory, zmieniono wystrój wnętrza, zwieńczenie wieży. Rozbiórce uległ średniowieczny mur cmentarny. Z pierwotnych detali architektonicznych zachował się portal nawowy w przyziemiu wieży oraz okna na jej piętrze.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Csaba L., A balatonszolosi református templom kutatása, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 15 – Történelem”, Veszprém 1980.
Koppány T., A Balaton környékének műemlékei, Veszprém 1993.