Historia
Gotycki kościół na terenie podgrodzia Abaújvár wybudowano pod koniec pierwszej ćwierci XIV wieku. Na początku XV wieku został gruntownie przebudowany z fundacji właściciela okolicznych dóbr, Pétra Perényi, który uzyskał je od króla Zygmunta Luksemburczyka w 1394 roku. Pod koniec prac budowlanych, między 1400-1423 rokiem, wnętrze nowego kościoła pokryte zostało barwnymi malowidłami.
Kościół należał do społeczności katolickiej do czasu reformacji w XVI wieku. Około połowy tamtego stulecia większość okolicznych mieszkańców przeszła na protestantyzm, a kościół przejęła nowa kongregacja, która zmieniła wystrój świątyni w związku ze zmienionymi potrzebami nowego kultu (ambona z 1652 roku). Zapomnieniu uległo wówczas pierwotne wezwanie kościoła, być może związane ze świętym Bartłomiejem, ukazanym na jednym ze średniowiecznych fresków.
Kościół już od najwcześniejszych lat miał duże problemy statyczne. W związku z nimi stopniowo wzmacniany był kolejnymi przyporami, dodawanymi zwłaszcza przy murach nawy. Część z nich powstała zapewne jeszcze w okresie średniowiecza, część natomiast w trakcie remontu z początku XVII wieku. W pierwszej połowie XIX stulecia rozebrana została znajdująca się w złym stanie zakrystia, natomiast w 1886 roku z powodu problemów statycznych rozebrana i wzniesiona od podstaw została południowa ściana nawy. Wzniesiono wówczas także neogotycką wieżę przy fasadzie zachodniej. Kolejne prace prowadzono w 1912 roku, kiedy to usunięto gont z dachów i rozebrano kasetonowy strop nad nawą.
Architektura
Kościół zbudowany został na wzgórzu, na terenie dawnego podgrodzia wczesnośredniowiecznego grodu Abaújvár, po jego południowo – wschodniej stronie. W XV wieku składał się z pojedynczej nawy na planie prostokąta oraz węższego, opiętego przyporami prezbiterium, zamkniętego na wschodzie wielobokiem (pięć boków ośmioboku). Po północnej stronie prezbiterium usytuowana była nieduża, czworoboczna zakrystia. W stosunku do budowli wczesnogotyckiej z XIV wieku identyczne pozostało położenie łuku tęczy, natomiast wszystkie ściany, choć wzniesione z grubsza na starszych, przedłużone zostały o około 1 metr w każdym kierunku. Pierwotne, wczesnogotyckie prezbiterium miało w planie kształt czworoboku.
Elewacje XV-wiecznego kościoła przebite były bardzo wąskimi i wysokimi oknami lancetowatymi, umieszczony zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną jedynie od południa i wschodu. Wyróżnione zostało okno wschodnie, dwudzielne. Ściany północne pozostały pełne, zapewne w związku z wierzeniami o zarezerwowaniu tej części świata dla sił zła, od których trzeba się było odgrodzić. Wymiar praktyczny także był ważny, gdyż najwięcej światła słonecznego wpadało od wschodu i południa. Główne wejście do kościoła znajdowało się w ścianie zachodniej w portalu o półkolistej archiwolcie, której bogate profilowanie pociągnięto aż do wysokości cokołu. Przejście pod tympanonem zwieńczono dwuramiennie. Ponadto dodatkowy, ostrołucznie zamknięty portal prowadził do nawy od południa.
Wnętrze prezbiterium przykryte zostało sklepieniem krzyżowo – żebrowym ponad zachodnim przęsłem prostokątnym oraz sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim, wielobocznym zamknięciem. Żebra spięto zwornikami o kształcie rozety i gwiazdy. Opuszczono je na ściany bez służek, kończąc na wysokości dolnych partii okien stopniowo zwężającymi się i wtapianymi w ścianę uskokami.
Stan obecny
Obecna forma kościoła jest wynikiem nowożytnych przekształceń XIV-XV-wiecznego zabytku oraz prowadzonej z przerwami od 1997 roku renowacji, która częściowo przywróciła jego gotycki charakter (okna w prezbiterium, rozebranie części przypór przy nawie, które pogarszały stan średniowiecznych fresków). Nie zachowała się gotycka zakrystia, natomiast wieża po stronie zachodniej jest w całości elementem nowożytnym. Rozebrana została także w drugiej połowie XIX wieku południowa ściana nawy, następnie odbudowana z całkiem nowymi oknami. Spośród oryginalnych detali architektonicznych zachowały się odnowione okna w prezbiterium, w tym zachowane w pierwotnym stanie okno wschodnie wraz z maswerkiem, portal zachodni, zamurowany portal do zakrystii oraz sklepienie w prezbiterium. Po wewnętrznej stronie południowej części łuku triumfalnego znajduje się również fragment fresku przedstawiającego głowę mężczyzny, a kolejne fragmenty fresków odkryto na północnej ścianie nawy. W trakcie remontu odkryta została płyta nagrobna Pétra Perényi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
György B., Abaújvár, református templom, „Műemlékvédelmi Szemle. A Kulturális Örökségvédelmi Hivatal Tájékoztatója”, 2003/2, Budapest 2003.
Markó A.S., Ásatás az abaújvári református templomban, „Észak-magyarországi kulturális és műemléki hírlevél”, V évfolyam, 11-12 szám, 2008.
Rácz M., Héczey-Markó Á., Egy különös középkori sírkő Abaújváron, „Archaeologia – Altum Castrum Online”, Visegrád 2013.