Historia
Gród Abaújvár wybudowany został na przełomie X i XI wieku. Znając jego wymiary szacuje się, iż prace nad nim trwać musiały przy optymalnej pogodzie około 2 lat i trzech miesięcy. Nie wiadomo czyją inicjatywą było jego ufundowanie. Być może potomków Eda i Edemana, protoplastów możnego rodu Abów, którzy otrzymali rozległa ziemie północnych Węgier od Arpada, wodza węgierskiego, założyciela dynastii Arpadów. Natomiast według średniowiecznej, XIV-wiecznej tradycji zbudował go król Samuel Aba, w pierwszej połowie XI wieku. Gród pełnił rolę siedziby przygranicznego obszaru Újvár, początkowo był także siedzibą diecezji.
Wiadomo ze źródeł pisanych, iż Abaújvár był oblegany w 1046 i 1106 roku. W 1046 gród zajęły wojska wracającego z wygnania księcia Andrzeja i jego brata Levente, którzy wkroczyli na Węgry z ruską pomocą, po wypędzeniu Piotra Orseolo i reakcji pogańskiej. Wezwani do domu przez niezadowolonych węgierskich panów, spotkali w Abaújvár zbuntowanego Vata i jego towarzyszy, którzy uznali Andrzeja za swego władcę. Andrzej po krótkim pobycie w Abaújvár wyjechał do Székesfehérvár, gdzie wkrótce został koronowany na króla jako Andrzej I Biały. W 1106 roku natomiast inny książę z rodu Arpadów, Álmos, zbuntował się przeciwko swojemu bratu, Kolomanowi Uczonemu. Zajął Abaújvár z militarną pomocą polskiego Bolesława Krzywoustego, jednak spotkanie i ugoda władców Węgier i Polski pozbawiło Álmosa szans i zmusiło do poddania się.
Na przełomie XII i XIII wieku obwarowania Abaújvár zostały naprawione i podwyższone. Były one na tyle silne, iż według przekazów źródłowych należały do jednych z pięciu na ziemiach Węgier, których w 1242 roku nie były w stanie zdobyć oddziały mongolskie. Po upadku Amadeja Aby, jednego z największych węgierskich możnowładców, panującego w północno – wschodniej część królestwa na przełomie XIII i XIV wieku, oraz po bitwie pod Rozhanovcami w 1312 roku, Abaújvár przejęty został przez Karola Roberta, a ten przekazał go swym lojalnym zwolennikom z rodu Drugethów. Na terenie grodu wystawiali oni dokumenty od 1317 do 1332, zaś w okresie 1330 – 1334 w Abaújvár przebywał zarządca i sędzia z ramienia Vilmosa Drugetha. Po raz ostatni miejscowy zarządca grodowy wymieniony został w 1353 roku. Później Abaújvár wspominano już w źródłach pisanych tylko jako majątek ziemski.
Na przełomie XIV i XV wieku wieś Újvár znalazła się w rękach rodu Perényi, którego przedstawiciele dostali od króla pozwolenie na budowę czy też odbudowę zamku w 1399 i 1405 roku. Najpewniej nie skorzystali z tej okazji, gdyż w 1406 roku ponownie złożyli petycję o pozwolenie na budowę, ale ich zamek ostatecznie wzniesiony został w pobliskiej Nagyidzie (Veľká Ida), co świadczyłoby o całkowitym porzuceniu dawnych obwarowań grodowych. Być może ich częściową naprawę przeprowadzono kilkanaście lat później, jako że król Maciej Korwin w 1461 roku podczas swojej kampanii przeciwko pohusyckim oddziałom miał zdobyć i zniszczyć Újvár. Możliwe jednak, iż informacja ta dotyczyła innego, leżącego bardziej na północy zamku o tej samej nazwie. Po raz ostatni o podobnych działaniach przekazano informację w 1556 roku, kiedy to Újvár zajęła armia Ferdynanda I.
Architektura
Gród usytuowany został na niskiej terasie pośród odnóg i rozlewisk rzeki Hornad, po jej wschodniej stronie, w północno – zachodniej części Gór Zemplińskich. Założenie w planie uzyskało nieregularny kształt o powierzchni 3,9 ha (około 245 x 235 metrów), zbliżony do wydłużonego na linii północ – południe owalu z lejkowatym wybrzuszeniem po stronie wschodniej. Koryto rzeki oraz jej odnogi pełniły zewnętrzną strefę obrony jako nawodnione fosy, przebiegające w odległości od kilku do kilkunastu metrów od obwałowań.
Obwarowania grodu składały się z drewniano – ziemnego wału, którego średnia wysokość wynosiła około 15 metrów od strony zewnętrznej i 3,5 – 4 metry od strony wewnętrznego majdanu. Drewnianą część obwałowań wzniesiono w konstrukcji rusztowej. Belki układano naprzemiennie co 2 – 3,5 metra równolegle do linii wału i co 0,6 – 1,2 metra prostopadle do niego, a szczeliny pomiędzy nimi wypełniano ziemią. W ten sposób ułożono co najmniej 14 poziomów, które od strony majdanu były coraz krótsze, tworząc schodkową konstrukcję umożliwiającą wejście na obwałowania. Tworzenie wysokiej, pionowej ściany od wnętrza grodu było niepotrzebne, bowiem schodkowe zakończenie pozwalało uniknąć większego nakładu pracy, upraszczało proces i zmniejszało koszty (mniejsza ilość potrzebnego drewna). Pionowa, trudna do sforsowania elewacja była natomiast pożądana od strony fosy, tam też najpewniej drewniane części oblepiono gliną i błotem w celu zapobiegnięcia próbom podpalenia. Pierwotna szerokość wału wynosiła 23 metry. Z pewnością w jego koronie przebiegał chodnik obrońców z jakiegoś rodzaju przedpiersiem, ale jego forma pozostaje w sferze domysłów. Być może miał częściowo formę murowaną, na co wskazywałyby pozostałość kamiennego, łączonego zaprawą muru o grubości w partii fundamentowej około 4,3 metra. Nie został on umieszczony w płaszczyźnie pochyłej zewnętrznej części wału, ale bliżej jego partii środkowej, prawdopodobnie około połowy XIII wieku.
Jedyna brama na teren majdanu znajdowała się w części wschodniej, w południowo – wschodnim narożniku wybrzuszenia obwałowań. Miała ona formę przerwy w obwałowaniach, najpewniej zwieńczonej jakąś wieżową konstrukcją drewnianą. Przed nią musiał funkcjonować most przerzucony nad fosą. Na terenie majdanu grodu, bliżej jego północnej części, znajdował się otoczony obszernym cmentarzem, niewielki kościół, zbudowany pod koniec XI wieku. Składał się on z prostokątnego korpusu i półkolistej apsydy po stronie wschodniej. Jego długość całkowita wynosiła 15,4 metrów, w tym długość nawy 11,2 metry, a szerokość wewnętrzna 7,2 metry. Wewnątrz w połowie XIII wieku w zachodnią część nawy wstawiona została empora, oparta na dwóch czworobocznych filarach i dwóch zachodnich filarach przyściennych. Być może wraz z jej budową nad zachodnią częścią korpusu kościoła wzniesiono także niewielką wieżę. Na początku XIV wieku funkcje sakralne w Abaújvár przejął nowy, gotycki kościół ulokowany na dawnym podgrodziu po południowo – wschodniej stronie obwarowań grodowych.
Stan obecny
Teren dawnego grodu stanowią obecnie pastwiska i łąki, ujęte drzewami porośniętymi na wciąż czytelnych, choć częściowo zniszczonych od strony zewnętrznej pozostałościach obwałowań. Jedynie w części wschodniej majdanu znajduje się współczesne gospodarstwo. Na terenie wsi przy końcu ulicy Béke, po południowo – wschodniej części grodu, obejrzeć można wczesnogotycki kościół.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., Nováki G., Sárközy S., Borsod–Abaúj–Zemplén megye várai az őskortól a kuruc korig, Budapest-Miskolc 2009.
Gádor J., Nováki G., Ásatás az Abaújvári földvárban, „A Herman Ottó Múzeum Évkönyve 15”, Miskolc 1976.
Gádor J., Nováki G., Az abaújvári földvár sánca, „A Herman Ottó Múzeum Évkönyve 19”, Miskolc 1980.
Gál-Mlakár V., Abaújvár, „Castrum 7”, 1/2008.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.
Wolf M., Északkelet-Magyarország ispáni várai, „A Herman Ottó Múzeum Évkönyve 40”, Miskolc 2001.