Historia
Zamek został wzniesiony na początku XII wieku, w ramach zabezpieczania i zasiedlania okolicznych ziem po anglo-normańskim najeździe na królestwo Dyfed z 1093 roku. Ufundowany został przez Wizo Fleminga, flamandzkiego najemnika, którego imię nadało nazwę nowej siedzibie. Rodzina Wizo prawdopodobnie była częścią otoczenia flamandzkiej żony Wilhelma Zdobywcy, królowej Matyldy. Za panowania Henryka I wielu takich przybyszy było ciężarem na dworze królewskim, podczas gdy w południowo – zachodniej części Walii trwały walki, co dawało szansę na sławę i zdobycie majątku. Wizo trafił na tereny, które zostały zdobyte przez Arnulfa de Montgomery, earla Shrewsbury. Earl założył siedzibę w Pembroke, a następnie rozszerzył i zabezpieczył terytorium, budując kolejne zamki lub zezwalając na ich budowę swym lennikom. Zamek znany początkowo pod nazwą „Castellum Wiz” był jedną z tych warowni. Znajdował się na terenie walijskiego cantrefu Daugleddau, który został włączony w linię Landsker, czyli granicę XII-wiecznego anglo-normańskiego panowania, oddzielającą rdzennych Walijczyków od anglo-normańskich i flamandzkich kolonistów.
W XII wieku i na początku XIII stulecia Wiston znajdowało się na pierwszej linii walk pomiędzy Anglo-Normanami i Walijczykami. W 1147 roku zostało zdobyte przez Hywela ab Owaina, co było zarazem pierwszą bezpośrednią wzmianką o zamku w przekazach pisemnych. Prawdopodobnie niedługo później został on odbity przez syna Wizo, Philipa de Gwys, który przyjął już walijską formę nazwy zamku i nazwiska. W 1193 roku Wiston doznało zniszczeń w trakcie najazdu Hywela Saisa. Zdołał on wziąć lorda i jego rodzinę w niewolę, lecz zamek utrzymał tylko przez dwa lata, do czasu odbicia w niedzielę Zielonych Świątek 1195 roku. Kolejny atak został przeprowadzony w 1220 roku, tym razem przez Llywelyna ap Iorwertha, władcę Gwynedd. Zamek oraz sąsiednia osada zostały wówczas spalone, ale Walijczycy wycofali się bez próby utrzymania zdobyczy. Na rozkaz króla Henryka III, odbudowę zamku przeprowadził William Marshal, earl Pembroke, z którego inicjatywy prawdopodobnie doszło do wymiany drewnianych obwarowań na murowane.
W drugiej ćwierci XIII wieku zamek Wiston zapewne zaczął tracić na znaczeniu. W przekazach pisemnych po 1231 roku wspominany był sporadycznie, podobnie jak podupadająca od połowy XIV wieku podzamkowa osada. Przypuszczalnie w XIV lub XV wieku zamek został porzucony na rzecz wygodniejszego dworu, którego własność przeszła jeszcze na przełomie XIII i XIV wieku z potomków Wizo do rodziny Woganów. Zapewne do późnośredniowiecznej budowli dworskiej odnosiła się już informacja z 1419 roku o comiesięcznych posiedzeniach sądu w Wiston. Zamek z pewnością istniał w jakiejś formie do czasu XVII-wiecznej wojny domowej, ponieważ opuszczone obwarowania zostały w 1643 roku zajęte przez wojska rojalistyczne. Klęska wojsk królewskich w bitwie pod Colby Moor w 1644 roku spowodowała wycofanie się garnizonu z Wiston.
Architektura
Zamek założony został na terenie pagórkowatym, ale pozbawionym większych naturalnych wzgórz. W średniowieczu niżej położone obszary mogły być podmokłe i zabagnione, gdyż cały region usiany był licznymi niewielkimi strumieniami, które pierwsi koloniści regulowali groblami i tamami. Początkowo zamek wzniesiony był z ziemi i drewna, przy czym w trakcie prac budowlanych nad wyjątkowo obszernym podzamczem prawdopodobnie wykorzystano także obwałowania istniejące już od epoki żelaza. Głównym elementem zamku był usypany na 9-12 metrów wysokości ziemny kopiec o formie ściętego stożka (fr. motte), na którym mogła być wzniesiona drewniana wieża, otoczona wzdłuż krawędzi stoków palisadą lub częstokołem. Suchy rów o minimalnej głębokości 2-3 metrów otaczał podstawę kopca, oddzielał go od leżącego na południu podzamcza oraz łączył się z suchą fosą podzamcza po stronie wschodniej i zachodniej.
Na przełomie pierwszej i drugiej ćwierci XIII wieku, drewniane obwarowania kopca zostały przebudowane na kamienny mur o kształcie szesnastoboku (ang. shell keep) i maksymalnej wysokości około 4 metrów. Jego grubość wynosiła około 1,4 metra powyżej cokołu, który ze względu na pochyłe zewnętrzne elewacje w przyziemiu miał około 2 metry grubości. Mur zamknął wewnętrzny dziedziniec o maksymalnej średnicy około 12 metrów, z półkoliście zamkniętym portalem bramnym po stronie południowej. Zabudowa wewnętrzna początkowo pozostała drewniana, ale na skutek rozbudowy po wschodniej stronie wzniesiono poprzeczną murowaną ścianę, a między nią a wejściem utworzono kamienne schody, wskazujące na utworzenie dodatkowej konstrukcji nad bramą. Z pewnością istniał też dostęp na chodnik straży, ciągnący się w koronie murów, które zwieńczone musiały być przedpiersiem i krenelażem. W kolejnej fazie rozbudowy mur na całej wewnętrznej elewacji wzmocniono poprzez powiększenie grubości o dodatkowe 0,6 metra, co zmniejszyło wewnętrzną średnicę budowli do 10,7 metra. W tym czasie wzniesiono też drugą poprzeczną ścianę, która wraz ze starszą pozostawiła parometrowej szerokości przejście mniej więcej pośrodku dziedzińca. Ściany mogły służyć do rozdzielenia dziedzińca na część wejściową i tylną, mogły też być elementem pierwotnych zabudowań mieszkalnych.
Podzamcze rozwinęło się po południowej stronie kopca, gdzie drewniano – ziemne obwarowania otoczyły płaski, owalny obszar o wymiarach około 125 x 80 metrów. Ten bardzo rozległy teren wypełniała mieszkalna i gospodarcza zabudowa, prawdopodobnie w całości o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Wjazd na podzamcze odbywał się od wschodu. Bramę umieszczono relatywnie blisko kopca, tak by mogła być w zasięgu wzroku straży i aby zmierzający do głównej części zamku zwróceni byli do niego prawą, a więc pozbawioną tarczy stroną. Być może pomniejsza strażnica znajdowała się także na podzamczu u podstawy kopca, przed schodami wiodącymi do donżonu. Osada po południowej i wschodniej stronie zamku nie posiadała obwałowań. Podzielona była na regularny układ działek, rozdzielonych równoleżnikowo biegnącą drogą, pośrodku poszerzającą się do formy placu rynkowego, w pobliżu którego znajdował się kościół.
Stan obecny
Wiston uważany jest dziś za jedną z lepiej zachowanych budowli typu motte and bailey na terenie Walii. W bardzo dobrym stanie przetrwał ziemny kopiec, a także otaczająca go fosa i obwałowania ziemne podzamcza, czytelne zwłaszcza po stronie północnej i północno – zachodniej, gdzie nasyp wciąż wznosi się na wysokość 3 metrów, a rów ma co najmniej 2,5 metra głębokości. Na szczycie kopca widoczne są kamienne relikty obwarowań z XIII wieku. Przetrwało trzynaście boków dawnego donżonu, podczas gdy trzy lub cztery po stronie północnej uległy zawaleniu w dół zbocza kopca. Z najwyższego punktu zamku podziwiać można panoramę, z widokiem na południe przez niziny południowego Pembrokeshire i na północ przez pagórkowate tereny w kierunku Gór Preseli. Zamek utrzymywany jest przez agendę rządową Cadw i dostępny bezpłatnie przez cały rok.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Murphy K., The Castle and Borough of Wiston, Pembrokeshire, „Archaeologia Cambrensis”, 144/1997.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.