Historia
Pierwszy kościół w Wiston zbudowany został wraz z osadą (ang. borough) przed 1112 rokiem, kiedy to podarowany został katedrze w Worcester przez Wizo Fleminga, fundatora zamku. Konkurencyjne roszczenie do patronatu nad parafią w Wiston zgłosiło opactwo św. Piotra z Gloucester, co rozpoczęło spór, który został ostatecznie rozstrzygnięty na korzyść katedry w Worcester w 1152 roku. W międzyczasie „ecclesia Sanctae Mariae de Castro Wiz” i wszystkie jego przynależności, przekazane zostały około 1145 roku zakonowi joannitów z walijskiej komandorii w Slebech.
Kościół z początku XII wieku musiał być budowlą drewnianą lub szachulcową, bowiem murowana nawa i niewielkie prezbiterium wzniesione zostały w Wiston najwcześniej pod koniec XII wieku lub w pierwszych latach XIII wieku. Na początku XIV stulecia kościół powiększono o wieżę, natomiast pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia o nowe lub gruntownie przebudowane prezbiterium i kruchtę, niekoniecznie wzniesione jednocześnie. W późnogotyckiej formie kościół św. Marii wyceniony został na początku XVI wieku na 12 funtów rocznego dochodu.
Działania reformacyjne króla Henryka VIII doprowadziły do kasaty komandorii Slebech, przez co prawo patronatu kościoła przypadło wpierw angielskiej Koronie, a następnie rodzinie Woganów z Wiston. W ich rękach pozostało do 1663 roku, kiedy to na skutek konfiskaty majątek, dwór i plebania w Wiston zostały przyznane pułkownikowi Robertowi Werdenowi i Charlesowi Parkerowi, ze względu na zamieszanie Woganów w egzekucję Karola I. W kolejnych latach prawo do patronatu powróciło do Woganów, którzy zachowali je do 1794 roku. Wiktoriańską renowację kościoła ufundował w latach 1864-1865 lord Cawdor, z inicjatywy którego wymieniono poszycie dachowe i okna nawy.
Architektura
U schyłku średniowiecza kościół składał się z obszernej nawy na planie prostokąta o wymiarach 15,4 x 6,5 metra oraz wyjątkowo długiego, jak na zwykłą świątynię parafialną prezbiterium, również wzniesionego na planie prostokąta. Prezbiterium to powstało na przełomie XV i XVI wieku, być może przy wykorzystaniu części murów starszego prezbiterium, jakie musiało funkcjonować przy nawie z przełomu XII i XIII wieku. Po późnogotyckiej przebudowie osiągnęło wymiary 11,4 x 5,2 metra.
Od początku XIV wieku po stronie zachodniej, na osi fasady nawy, znajdowała się czworoboczna w planie wieża o wymiarach 5,8 x 4,9 metra, w typowy dla regionu sposób zwężająca się w górnych partiach i zwieńczona wysokim, blankowanym przedpiersiem osadzonym na konsolach na wysokości około 15 metrów. Prostej konstrukcji wieży nie wyposażono ani w pochyły cokół, ani w gzyms rozdzielający zewnętrzne elewacje, elementy typowe w okolicy dla wież z dwóch kolejnych stuleci. Dzwonnica z Wiston nie została też wyposażona w ryzalitowo wysuniętą wieżyczkę z klatką schodową. Za wyjątkiem najwyższej, czwartej kondygnacji z dzwonami, jej elewacje przepruto tylko szczelinowymi otworami z głębokimi rozglifieniami skierowanymi do wnętrza.
Główne wejście do kościoła umieszczono w ścianie północnej nawy, zapewne z powodu usytuowania z tamtej strony zabudowy wsi i zamku. Pod koniec XV wieku zostało ono poprzedzone kruchtą, która otrzymała rzadko spotykany w Walii portal o wykroju w ośli grzbiet. W jej wnętrzu umieszczono po bokach dwa kamienne zbiorniki na wodę święconą i założono sklepienie kolebkowe. Drugi portal wejściowy do nawy już od początku XIII wieku znajdował się po przeciwnej stronie, w ścianie południowej, ale jako mniej ważny, nie został poprzedzony przedsionkiem. Prawdopodobnie posiadał lekko zaokrąglone zamknięcie, podobnie jak portal północny.
We wnętrzu kościoła nawę od pierwotnego prezbiterium rozdzielała niska uskokowa arkada tęczy z lekko zarysowanym ostrołukiem archiwolty, opartym na sfazowanych impostach. Arkadę wykorzystano także w czasie budowy prezbiterium późnogotyckiego. Była już wtedy przegrodzona drewnianym lektorium, bardzo popularnym w wiejskich kościołach na terenie Walii. Zarówno nawa jak i prezbiterium w średniowieczu przykryte były otwartą więźbą dachową lub drewnianymi kolebkami. Sklepieniem przykryte zostało przyziemie wieży, otwarte na nawę niską ostrołuczną arkadą.
Stan obecny
Kościół z Wiston to dziś dość ciekawa, dobrze zachowana budowla średniowieczna, wyróżniająca się okazałym prezbiterium, późnogotycką kruchtą i XIV-wieczną wieżą. Niestety w ściany nawy wstawione zostały neogotyckie okna, podpierają ją też od północy dwie nowożytne przypory. Większych zmian ustrzegła się wieża oraz prezbiterium, którego okna co prawda odnowiono w XIX wieku, ale zachowały formę z XV/XVI stulecia. We wnętrzu zachowała się arkada tęczy z początku XIII wieku (odnowiona w XIX stuleciu), sklepienie kruchty i sklepienie w przyziemiu wieży, piscina w prezbiterium oraz kropielnice. Spośród najstarszego wyposażenia zachowała się XII-wieczna chrzcielnica.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 4/1914.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, An Overview of the Churches in North Pembrokeshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Murphy K., The Castle and Borough of Wiston, Pembrokeshire, „Archaeologia Cambrensis”, 144/1997.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.