Historia
Cysterski dom zakonny w Whitland założony został przez biskupa Bernarda z St Davids około 1140 roku. Pierwsi mnisi przybyli z Clairvaux lub z Vaucelles i zostali osiedleni przez na ziemiach, które biskup podarował im w Little Trefgarn w pobliżu Haverfordwest. Jednak jakiś czas po śmierci Bernarda w 1148 roku, cystersi opuścili Trefgarn i przenieśli się do bardziej odpowiedniej lokalizacji w Whitland. Translokacje wspomagać miał John of Torrington lub William fitz Hay, który sprawował władzę nad St Clears w latach 50-tych i na początku lat 60-tych XII wieku. William był przyrodnim bratem Roberta fitz Stephena, który w 1164 roku założył opactwo Strata Florida, najstarszy klasztor filialny Whitland. Pod koniec lat 60-tych XII wieku patronat nad Whitland przeszedł na Rhysa ap Gruffudda, władcę księstwa Deheubarth, który stał się hojnym dobroczyńcą cysterskiej społeczności. Do 1166 roku rozszerzył on posiadłości opactwa, a jego wsparcie prawdopodobnie było kluczowym czynnikiem przetrwania wspólnoty.
Chociaż opactwo Whitland nigdy nie było szczególnie bogatym klasztorem, odniosło duży sukces w ekspansji zakonu cystersów w Walii. Nie mniej niż trzy domy filialne w Walii, plus dwa w Irlandii, zostały założone przez mnichów z Whitland. Pierwszym było wspomniane powyżej opactwo Strata Florida, założone w 1164 roku. Następnie w 1170 roku założono Strata Marcella, a w 1176 roku Cwmhir. Irlandzkie filie założono w Comber w 1200 roku i w Tracton w 1224 roku. Z rodzimą walijską ludnością mnisi z Whitland utrzymywali kontakty poprzez swojego patrona, co znajdowało odzwierciedlenie w darowiznach dla klasztoru, a także w pochówkach na terenie opactwa. Wśród najznamienitszych osobistości, które zostały pochowane w Whitland, byli syn Rhysa, Cadwaladr, pochowany w 1186 roku, oraz Maredudd ap Rhys Gryg, który zmarł w 1271 roku.
W XIII wieku opactwo Whitland, podobnie jak wiele innych walijskich klasztorów, stało się ofiarą działań militarnych. W 1247 roku klasztor został zaatakowany przez grupę zbrojnych dowodzoną przez Nicholasa, lorda Cemais, i Patricka de Chaworth, lorda Kidwelly i Carew. Rycerze wraz z pachołkami weszli do klasztoru i zaatakowali wspólnotę religijną, na cmentarzu zabili część służby oraz upokorzyli konwersów, zanim uciekli ze wszystkimi końmi mnichów i dużą częścią kosztowności opactwa. Jedenaście lat później Whitland zostało ponownie zaatakowane przez osoby sympatyzujące z angielskim władcą, które zabiły część służby i ograbiły klasztor. Zakonnicy doświadczali też przyjemniejszych odwiedzin w XII i XIII wieku, w szczególności kronikarza Geralda z Walii i arcybiskupa Baldwina z Canterbury, którzy zatrzymali się w Whitland w 1188 roku, podczas podróży rekrutacyjnej na Trzecią Krucjatę. Z czasem wizyty innych zakonnych i kościelnych hierarchów stały się tak częste, że kapituła generalna oznajmiła, iż opaci przebywający w Whitland dłużej niż piętnaście dni powinni sami zadbać o paszę dla swoich koni i nie stawiać wysokich wymagań miejscowej społeczności. W 1295 roku do Whitland zawitać miał sam król Edward podczas walijskiej kampanii. W tym czasie mnisi wraz z zakonnikami ze Strata Florida mieli posiadać długi wynoszące 560 funtów, prawdopodobnie wynikłe ze szkód poniesionych podczas wojen edwardiańskich z końca XIII wieku.
W rejestrze podatkowym Taxatio Ecclesiastica z 1291 roku dochód opactwa wyceniony został jedynie na 44 funty, 15 szylingów i 4 pensy, nieporównywalnie mniejszy niż wpływy opactwa Tintern, wynoszące 145 funtów, Neath szacowane na 236 funtów, czy Margam, które uzyskało 255 funtów. Cystersi z Whitland posiadali nieco ponad 5 tysięcy akrów uprawnej ziemi i 1100 owiec, przy czym część z tego majątku rozsiana była po 17 grangiach. Ponadto zakonnicy dysponowali licznymi lasami, wielką barcią w pobliżu klasztoru, przywilejami do połowu ryb, działkami dzierżawnymi w Kidwelly, Carmarthem i Haverfordwest oraz wpływami z pięciu jarmarków pod patronatem klasztoru. Tak jak inne walijskie klasztory, Whitland weszło w początku XIV wieku w okres upadku, pogłębionego później przed epidemię czarnej śmierci (w 1381 roku w klasztorze żyło tylko siedmiu mnichów). Z kryzysu ekonomicznego zaczęło się wydobywać zapewne na przełomie XIV i XV wieku.
Podobnie jak inne klasztory na terenie południowej części Walii, opactwo Whitland znajdowało się na terenie spornym, jeśli chodzi o patronów i dobroczyńców, przez co klasztor narażony był na ataki ze strony angielskich lub walijskich sympatyków. Gdy na początku XV wieku wybuchł bunt Owaina Glyndŵra, niektórzy członkowie społeczności Whitland zostali wciągnięci w powstanie, a sam opat został oskarżony o wspieranie rebeliantów i sympatyzowanie z walijskim wodzem. Po upadku buntu mnisi z Whitland ponownie narzekali na zniszczenia spowodowane wojną. W tym czasie społeczność obejmowała opata i ośmiu zakonników. Dyscyplina w klauzurze była coraz słabsza, gdyż w 1491 roku opat Marmaduke Huby z Fountains, który został powołany do nadzorowania reformy angielskich i walijskich opactw cysterskich, został zmuszony do odsunięcia opata Maurycego z Whitland z powodu niewłaściwego zarządzania opactwem, moralnego upadku i nielegalnych kontaktów. Dramatycznym wydarzeniem było także morderstwo świeckiego księdza przez mnicha z Neath w opactwie Whitland w latach 90-tych XV wieku.
W czasach rządów Henryka VIII w opactwie przebywało pięciu mnichów. Roczny dochód klasztoru nieco się wówczas poprawił, gdyż wynosił 135 funtów, 3 szylingi, 69 pensów, zgodnie z Valor Ecclesiasticus z 1535 roku, czyli inspekcją finansów Kościoła w Anglii, Walii i kontrolowanych przez Anglików częściach Irlandii, sporządzoną na rozkaz króla. Był to jednak wynik wyraźnie poniżej wymaganej sumy 200 funtów, jaka gwarantowałaby uniknięcie kasacji. Whitland zostało zamknięte na mocy Aktu Likwidacji z 1536 roku (ang. Act of Suppression). Co prawda w kolejnym roku doprowadzono do tymczasowego otwarcie klasztoru, ale został on ostatecznie zlikwidowany w 1539 roku. Zabudowania opactwa rozkradziono z wartościowych rzeczy, a wkrótce potem częściowo rozebrano w celu wykorzystania kamienia do przebudowy zamku Laugharne. W XVII wieku na miejscu klasztoru założono zespół kuźni, korzystających z dawnego systemu kanałów opactwa.
Architektura
Opactwo założone zostało w zakolu niewielkiej rzeki Afon Grown, płynącej płytką doliną po stronie wschodniej i południowej. Od zachodu teren klasztoru ograniczał strumień Nant Colomendy, spływający z niewysokich wzgórz na północy. Po przybyciu cystersi częściowo przekształcili najbliższą okolicę, tamując za pomocą ziemnych nasypów wodne cieki w celu utworzenia na północy stawów rybnych, a także przekopując kanały doprowadzające do klasztoru wodę i odprowadzające nieczystości. Dzięki korzystnemu zaopatrzeniu w wodę, w pobliżu klasztoru funkcjonowały co najmniej dwa młyny wodne: po stronie południowej i na północnym – wschodzie.
Kościół klasztorny był ośmioprzęsłową bazyliką z transeptem i czworobocznym w planie, prawie kwadratowym prezbiterium o wewnętrznych wymiarach 8,8 x 8,1 metra. Nawa główna była nieco ponad dwukrotnie szersza od naw bocznych, mając 8,1 metra w stosunku do3,7 metrów. Zgodnie z cysterskim schematem transept od wschodu sąsiadował z czworobocznymi kaplicami, dwoma przy każdym ramieniu. Wszystkie kaplice miały jednakowe rozmiary, 3,5 metra szerokości i 2,8 metra głębokości. Cała budowla dysponowała około 67 metrami całkowitej długości. Jako, że romańska bazylika powstała w czasach gdy przestrzegano jeszcze surowej cysterskiej reguły i przepisów o skromnej architekturze, kościół najpewniej pozbawiony był wieży.
Wnętrze korpusu kościoła dzieliło się na nawy za pomocą dwóch rzędów prostokątnych filarów z uskokami w narożnikach cokołów, co zbliżało ich kształt w planie do krzyżowych. Cokoły filarów były ponadto fazowane. We wnętrzu prezbiterium posadzka wschodniej części z ołtarzem znajdował się na wyższym poziomie i była dostępna dwoma stopniami. Co najmniej w prezbiterium i w kaplicach wyłożona była płytkami, w tym pokrytymi zdobieniami z przedstawieniami zwierząt. W ścianie południowej prawdopodobnie znajdowała się piscina, dla której utworzono kanał odpływowy. Na zasadzie analogii przypuszczalnie obok znajdowały się kamienne sedilia dla najważniejszych celebransów, natomiast drewniane ławy mnichów zajmowały utworzony na przecięciu naw chór.
Zabudowania klauzury znajdowały się po południowej stronie kościoła, gdzie trzema skrzydłami i krużgankami otaczały czworoboczny wirydarz o wymiarach 30,8 x 30,2 metra. Nietypowe było odchylenie od osi kościoła skrzydła południowego, a jeszcze bardziej unikalne ewentualne odsunięcie skrzydła zachodniego od krużganka, z pozostawieniem szerokiej uliczki, czy też drugiego dziedzińca ze zbiornikiem na wodę. Skrzydło zachodnie wysunięte było przed zachodnią fasadę kościoła, natomiast wschodnie stało na przedłużeniu południowego ramienia transeptu. Oba te budynki nie były poprowadzone idealnie równolegle w stosunku do siebie, a całość klauzury była bardzo nieregularna w planie, co wynikać mogło z uwarunkowań terenowych.
Najważniejsze pomieszczenia opactwa zgodnie z cysterskim schematem musiały się mieścić w skrzydle wschodnim. W przyziemiu zapewne znajdowała się tam zakrystia lub podręczne pomieszczenie z księgami, usytuowane tuż obok południowego ramienia transeptu. W przyziemiu mieścić się musiał również kapitularz, prawdopodobnie wysunięty ku wschodowi. Na piętrze zwyczajowo mieściło się dormitorium. Pośrodku skrzydła południowego znajdować się mógł refektarz, zgodnie z cysterską tradycją budowlaną o dłuższej osi prostopadłej w stosunku do osi skrzydła. W sąsiedztwie refektarza mieścić się musiała kuchnia, najpewniej umieszczona w pobliżu skrzydła zachodniego, tak by obsługiwała również mieszkających w nim konwersów. Ponadto skrzydła zachodnie w klasztorach cysterskich mieściły pomieszczenia gospodarcze (spiżarnie, piwnice na trunki, składy) oraz furty wejściowe w obręb klauzury. W Whitland korytarz wejściowy poprzedzony mógł być niewielkim przedsionkiem.
Stan obecny
Jedyne zachowane do czasów współczesnych pozostałości budynków opactwa, to kamienne fundamenty i podstawy filarów kościoła oraz fragmenty muru klasztornego krużganka, które w XIX wieku włączono w ogrodowe założenie. Zarys murów dawnej klauzury, odkopanej w trakcie prac archeologicznych z 1926 roku, można zobaczyć na pokrytym trawą gruncie, gdzie przy odrobinie uwagi dostrzec można układ pomieszczeń skrzydła zachodniego, południowego i części wschodniego. Kamienne relikty na zachodzie mogły być częścią furty klasztornej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Crane P., Webster P., Archaeological work at Whitland Abbey: An interim statement, [b.m.w.] 1999.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.