Historia
Pierwotny zamek w Usk został wzniesiony przez normańskich najeźdźców pod koniec XI lub na początku XII wieku. Prawdopodobnie ufundował go Walter Fitz Richard, zanim w 1115 roku obdarowany został przez Henryka I władztwem Striguil (Chepstow). Obok zamku wyrosła również osada, która służyła potrzebom garnizonu. Została ona zbudowana na terenie dawnego fortu legionowego, chronionego przez rów i wał ziemny. Dokładna data budowy Usk nie jest znana, warownia po raz pierwszy została wspomniana w źródłach dopiero w 1138 roku, w związku z jej zajęciem przez Walijczyków. Usk zostało odbite przez Gilberta de Clare, pierwszego earla Pembroke, a następnie wzmocnione przez jego syna, Ryszarda de Clare, drugiego earla Pembroke zwanego Strongbow, który wzniósł kamienny donżon. Pomimo tego zamek został ponownie zdobyty przez Walijczyków w 1174 roku i pozostał w ich rękach przez kolejne dziesięć lat.
Ryszard zginął w 1176 roku, nie pozostawiając męskiego potomka. Z tego powodu jego majątek został odziedziczony przez młodą córkę, Izabelę de Clare. Podczas jej małoletności zamek zarządzany był przez Koronę, a król Henryk II wydał ponad 10 funtów na jego naprawę. Cztery lata później Izabela poślubiła Williama Marshala, earla Pembroke, który w drugim dziesięcioleciu XIII wieku rozpoczął poważną przebudowę Usk. Wzniósł wieżę Garnizonową i sąsiednią wieżę okrągłą oraz przekształcił drewnianą palisadę w kamienny mur obronny. Jeden z jego synów przebudował donżon, zaś krótko przed 1289 rokiem Gilbert de Clare, earl Gloucester zmodernizował dwie wieże. Jego syn, zwany także Gilbert, zginął w bitwie pod Bannockburn w 1314 roku, pozostawiając w Usk wdowę, hrabinę Matyldę, która zarządzała zamkiem do swej śmierci w 1320 roku. Następnie Usk przeszło w ręce szwagierki, Elizabeth de Burgh. Dokonała ona licznych napraw, za jej rządów zamek powiększono o nowy budynek auli, kaplicę i pomieszczenia mieszkalne. Elizabeth wzmocniła także obronę przedzamcza. Wynikało to z pewnością z udziału jej męża, Rogera Dammory, w buncie hrabiego Lancaster przeciwko królowi Edwardowi II i jego znienawidzonemu faworytowi Hugonowi Despenser. W 1322 roku bunt został zdławiony, Roger zginął, a Elżbieta została uwięziona. W tym czasie Usk stał się własnością Hugona Despensera. Elżbieta odzyskała go w 1327 roku po upadku Edwarda II. W 1368 roku Usk przeszło na Edmunda Mortimera, earla March. On lub jego zmarły w 1398 roku syn Roger obwarowali kamiennym murem podzamcze.
Na początku XV wieku w Walii wybuchło wielkie powstanie rdzennej ludności. W 1402 roku zamek Usk został oblężony przez siły Owaina Glyndŵra, pozostał jednak niezdobyty, mimo iż miasto zostało złupione i spalone. Kolejny atak nastąpił w 1405 roku, lecz i tym razem obrońcy, dowodzeni przez lorda Richarda Graya z Codnor i Dafydd Gam, odparli atak. Zachęceni zwycięstwem wyszli z warowni i pokonali Walijczyków w bitwie pod Pwll Melyn, zaledwie kilkaset metrów od zamku.
Po zdławieniu buntu Usk weszło w skład księstwa Lancaster, lecz po przywróceniu stabilności w kraju nie było potrzeby przeprowadzania dalszych większych renowacji i modernizacji zamku. Od 1461 roku, a więc od momentu wstąpienia na tron Edwarda IV, zamek włączony został do dóbr Korony. Książę Ryszard oddał go w zarząd sir Williamowi ap Thomasowi z zamku Raglan, a następnie jego synowi sir Williamowi Herbertowi, który w latach 60-tych przekształcił donżon w celu powiększenia komfortu mieszkalnego na wypadek jego wizyt w Usk. Pomimo tego już w XVI wieku zamek zaczął podupadać, a część zabudowań leżała w ruinie. Wiadomo, iż w 1556 roku pewien miejscowy, Roger Williams, oskarżony został o rozebranie stodoły i budynku auli (prawdopodobnie jedynie dachów). Zaniedbany zamek przetrwał angielską wojnę domową z niewielkimi zniszczeniami, a ostatecznie został przebudowany w 1680 roku na nowożytną rezydencję mieszkalną.
Architektura
Zamek został wzniesiony na planie zbliżonym do owalu o wymiarach 75 x 44 metry, na wzgórzu górującym nad wschodnim brzegiem rzeki Usk. Po wschodniej stronie, na niżej leżącym terenie znajdowało się podzamcze o długości około 90 metrów i szerokości 45 metrów. Od wschodu graniczyło ono z podmokłymi terenami poprzecinanymi licznymi strumieniami.
W połowie XII wieku jedynym murowanym elementem zamku była czworoboczna, nieregularna wieża w południowo – wschodniej części obwodu, opisywana czasem jako donżon. Jej mury miały od 1,3 do 1,5 metra grubości. Składała się z dwóch pięter ponad piwnicą – przyziemiem i do dziś posiada dwa dwudzielne, romańskie okna w południowej ścianie. Być może pełniła ona jednak rolę wieży bramnej, a nie donżonu, gdyż w jej wschodniej ścianie znajduje się arkada, którą później zablokowano. Zapewne pierwotnie wieża miała tylko jedno pomieszczenie nad przejazdem, a drugie piętro zostało dodane w XIII wieku. Dodane zostało wówczas także przejście, aby połączyć wieżę z dobudówką latrynową w południowo-wschodnim rogu. W XIV wieku zmieniono poziomy stropów wieży by utworzyć na nowo trzy kondygnacje, a w drugiej połowie XV wieku przebudowano ścianę północną, pozbawioną otworów okiennych, a zaopatrzoną w kominki na górnych piętrach. Nowe późnogotyckie okna utworzono wówczas w ścianie wschodniej.
W drugim dziesięcioleciu XIII wieku wzniesiony został masywny kamienny mur obronny o grubości około 2 metrów, poprowadzony fragmentami prostych kurtyn w miejscach wcześniejszych, drewniano – ziemnych obwarowań. William Marshal wzmocnił także zamek wieżą cylindryczną zwaną Garnizonową (Garrison Tower) w południowo – zachodniej części obwodu oraz położoną na południe od niej cylindryczną wieżę (Round Tower). Wieża Garnizonowa miała 10 metrów średnicy, posiadała cztery kondygnacje i broniła odcinka od strony miasta. Pierwotnie wejście do niej znajdowało się na poziomie pierwszego piętra, do którego prowadziły drewniane schody. Dolne dwa piętra wyposażono w otwory strzelcze, podczas gdy górne dwa w wąskie, ostrołukowe okna. Komunikację wewnętrzną zapewniały spiralne schody, którymi dostać się można było na górny chodnik obronny zwieńczony krenelażem. Ostatnia kondygnacja wieży oraz krenelaż na przedpiersiu osadzonym na wspornikach zostały dodane w trakcie późniejszej przebudowy. Także w drugiej połowie XIII wieku utworzono wejście do wieży na poziomie przyziemia, na trzeciej kondygnacji (połączonej z chodnikiem w koronie muru) umieszczono latrynę, a na najwyższym piętrze osadzono kominek. Kolejna wieża po stronie północnej (North Tower) została wzniesiona w narożniku zamku. Utworzono ją na planie podkowy o średnicy 10 metrów, wysuwając przed obwód muru. Na południowy – wschód od niej prawdopodobnie bramę flankowała podobna wieża. Sama brama była zwykłym otworem w kurtynie muru zamykanym broną.
W latach 1308-1309 wzniesiony został prostokątny budynek przy kurtynie północnej, zwany „komnatą hrabiny” (Countess’s Chamber). Wystawał on około 8 metrów przed mur obronny. Mieścił trzy połączone spiralną klatką schodową kondygnacje, przy czym dwie górne były ogrzewane kominkami. Kolejne budynki mieszkalne i gospodarcze wzniesione zostały w północnej części dziedzińca. Powstał tam prostokątny, dwukondygnacyjny budynek z aulą o wymiarach 14,6 x 7,2 metra na piętrze i z przyziemiem pełniącym rolę gospodarczą. Obok, nieco pod kątem usytuowano kaplicę. Budynek auli od strony dziedzińca wzmocniły przypory, pomiędzy którymi przepruto okna z bocznymi siedziskami na górze oraz umieszczono kominek w przyziemiu.
Elżbieta de Burgh i jej mąż kontynuowali prace nad zamkiem, wznosząc wykuszowe okno obok komnaty hrabiny. Na przedzamczu wybudowano nową, południową wieżę bramną i dwa mosty zwodzone, a fosę oczyszczono. Obwarowane przedzamcze chroniło wówczas zamek od strony wschodniej i południowej. Posiadało przynajmniej jedną narożną, cylindryczną wieżę po stronie południowej i kolejne bramy (furty) po stroni północnej i wschodniej. Znajdowała się na nim zabudowa gospodarcza, między innymi stajnie.
Stan obecny
Zamek przetrwał do czasów współczesnych w formie czytelnej, trwałej ruiny. Zachował się praktycznie cały obwód obronny zamku górnego za wyjątkiem wieży południowej oraz wieża bramna i wieża narożna na terenie dawnego przedzamcza. W nieco gorszym stanie widoczna jest północna zabudowa mieszkalna, nie zachowała się kaplica zamkowa. Warownia w Usk znajduje się w rękach prywatnych, lecz udostępniona jest do zwiedzania, w okresie letnim urządzane są w niej imprezy plenerowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.