Historia
Zamek w Usk został wzniesiony przez anglo-normańskich najeźdźców pod koniec XI lub na początku XII wieku. Prawdopodobnie ufundował go Walter Fitz Richard, zanim w 1115 roku obdarowany został przez Henryka I lordostwem Striguil (Chepstow). Obok zamku wyrosła również osada, która służyła potrzebom garnizonu. Została ona zbudowana na terenie dawnego rzymskiego fortu legionowego, chronionego przez rów i wał ziemny. Dokładna data budowy zamku nie została odnotowana w przekazach pisemnych. Usk po raz pierwszy wspomniano dopiero w 1138 roku, w związku z zajęciem przez Walijczyków. Zamek został odbity przez Gilberta de Clare, pierwszego earla Pembroke, a następnie wzmocniony przez jego syna, Richarda de Clare, drugiego earla Pembroke zwanego Strongbow, który ufundował kamienny donżon. Pomimo tego zamek został ponownie zdobyty przez Walijczyków w 1174 roku i pozostał w ich rękach przez kolejne dziesięć lat.
Richard zginął w 1176 roku, nie pozostawiając męskiego potomka. Z tego powodu jego majątek został odziedziczony przez młodą córkę, Isabel de Clare. Podczas jej małoletności zamek zarządzany był przez Koronę, przy czym król Henryk II wydał ponad 10 funtów na jego naprawę. Cztery lata później Isabel poślubiła Williama Marshala, earla Pembroke, który w drugim dziesięcioleciu XIII wieku rozpoczął poważną przebudowę Usk. Wzniósł wieżę Garnizonową i sąsiednią wieżę okrągłą oraz przekształcił drewnianą palisadę w kamienny mur obronny. Jeden z jego synów przebudował donżon, zaś krótko przed 1289 rokiem Gilbert de Clare, earl Gloucester, zmodernizował dwie wieże. Jego syn, zwany także Gilbert, zginął w bitwie pod Bannockburn w 1314 roku, pozostawiając w Usk wdowę, hrabinę Matyldę, która zarządzała zamkiem do swej śmierci w 1320 roku. Następnie Usk przeszło w ręce szwagierki, Elizabeth de Burgh. Dokonała ona licznych napraw, ponadto za jej rządów zamek powiększono o nowy budynek auli, kaplicę i pomieszczenia mieszkalne. Elizabeth wzmocniła także obronę przedzamcza. Wynikało to z pewnością z udziału jej męża, Rogera Dammory, w buncie earla Lancaster przeciwko królowi Edwardowi II i jego znienawidzonemu faworytowi Hugonowi Despenserowi. W 1322 roku bunt został zdławiony, Roger zginął, Elizabeth została uwięziona, zaś Usk stało się własnością Despensera. Odzyskać majątek udało się Elizabeth w 1327 roku, po upadku Edwarda II. Następnie za rządów Edwarda III, Usk przeszło w 1368 roku na Edmunda Mortimera, earla March, po którym nastąpił jego zmarły w 1398 roku syn Roger.
Na początku XV wieku w Walii wybuchło wielkie powstanie rdzennej ludności, skierowane przeciwko angielskiej administracji. W 1402 roku Usk zostało oblężone przez walijskie siły Owaina Glyndŵra, zamek pozostał jednak niezdobyty, mimo że miasto zostało złupione i spalone. Kolejny atak nastąpił w 1405 roku, lecz i tym razem obrońcy, dowodzeni przez lorda Richarda Graya z Codnor i Dafydd Gam, odparli walijski atak. Co więcej, zachęceni zwycięstwem wyszli z warowni i pokonali Walijczyków w bitwie pod Pwll Melyn, zaledwie kilkaset metrów od zamku.
Po zdławieniu buntu Usk weszło w skład księstwa Lancaster, lecz po przywróceniu stabilności w kraju nie było potrzeby przeprowadzania dalszych większych renowacji i modernizacji zamku, tym bardziej że nie służył on już za rezydencję lordów Usk. Od 1461 roku, a więc od momentu wstąpienia na tron Edwarda IV, zamek włączony został do dóbr Korony. Książę Ryszard oddał go w zarząd sir Williamowi ap Thomasowi z zamku Raglan, a następnie jego synowi sir Williamowi Herbertowi, który w latach 60-tych przekształcił donżon w celu powiększenia komfortu mieszkalnego, na wypadek jego wizyt w Usk. Pomimo tego już w XVI wieku zamek zaczął podupadać, a część zabudowań legła w ruinę. Wiadomo, że w 1556 roku pewien miejscowy mieszkaniec, Roger Williams, oskarżony został o rozebranie stodoły i budynku auli (prawdopodobnie jedynie dachów). Zaniedbany zamek przetrwał angielską wojnę domową z niewielkimi zniszczeniami i ostatecznie został przebudowany w 1680 roku na nowożytną rezydencję mieszkalną.
Architektura
Zamek został wzniesiony na planie zbliżonym do owalu o wymiarach 75 x 44 metry, na wzgórzu górującym nad wschodnim brzegiem rzeki Usk. Po wschodniej i południowo – wschodniej stronie, na niżej leżącym terenie znajdowało się podzamcze o maksymalnej długości około 90 metrów i szerokości 45 metrów. Od wschodu graniczyło ono z podmokłymi terenami poprzecinanymi licznymi strumieniami. Na południe od zamku, u stóp wzniesienia, rozwinęła się osada z klasztorem benedyktynek, w średniowieczu otoczona obwarowaniami konstrukcji drewniano – ziemnej. Po północnej stronie rdzenia zamku, płaski fragment terenu na skraju wzgórza, wykorzystywany mógł być przez gospodarcze zabudowania kolejnego podzamcza, od głównej części zamku oddzielonego rowem suchej fosy. Na zachodzie najbardziej strome zbocza opadały w stronę rzeki.
W połowie XII wieku jedynym murowanym elementem zamku była czworoboczna, nieregularna w planie wieża, usytuowana w południowo – wschodniej części obwodu obronnego, opisywana czasem jako donżon. Jej mury miały od 1,3 do 1,5 metra grubości. Składała się z dwóch pięter ponad przyziemiem, oświetlanych przez dwudzielne, romańskie, obustronnie rozglifione okna w południowej ścianie. Oprócz funkcji mieszkalno – obronnej, być może wieża pierwotnie pełniła także rolę bramy, gdyż w jej wschodniej ścianie utworzona została arkada, którą później zablokowano. Zapewne początkowo wieża miała tylko jedno pomieszczenie nad przejazdem, a drugie piętro zostało dobudowane w XIII wieku. Dodane zostało wówczas także przejście, aby połączyć wieżę z aneksem latrynowym w południowo – wschodnim narożniku. W XIV wieku zmieniono poziomy stropów wieży, by utworzyć na nowo trzy kondygnacje, natomiast w drugiej połowie XV wieku przebudowano ścianę północną, pozbawioną otworów okiennych, a zaopatrzoną w kominki na górnych piętrach. Nowe późnogotyckie okna utworzono wówczas w ścianie wschodniej.
W drugim dziesięcioleciu XIII wieku wzniesiony został masywny kamienny mur obronny o grubości około 2 metrów, poprowadzony odcinkami prostych kurtyn w miejscach wcześniejszych, drewniano – ziemnych obwarowań. Mur wzmocniono obłą wieżą zwaną Garnizonową (ang. Garrison Tower) w południowo – zachodniej części obwodu oraz położoną na południe od niej wieżą o rzucie cylindrycznym (ang. Round Tower). Obie zostały silnie wysunięte przed sąsiednie kurtyny, zapewniając możliwość prowadzanie ostrzału flankowego. Obie wieże zostały też zintegrowane z obwodowym murem obronnym, choć wieża Garnizonowa bardziej nawiązywała do wolnostojących donżonów w Skenfrith czy Bronllys. Sam mur obronny zwieńczony był chodnikiem straży i zabezpieczony blankowanym przedpiersiem, przy czym chodnik nie wymagał poszerzenia drewnianym gankiem, ze względu na znaczną szerokość kurtyn.
Wieża Garnizonowa broniła odcinka od strony przeprawy na rzece. Uzyskała 10 metrów średnicy i wyznaczony uskokami muru podział na cztery kondygnacje. W części cokołowej celem wzmocnienia konstrukcji utworzono pochyłe elewacje, zaś na poziomie trzeciej kondygnacji umieszczono otwory do montowania belek podtrzymujących ganek hurdycji. Pierwotnie wejście do wieży znajdowało się na poziomie pierwszego piętra, w wysokim, półkolistym portalu, do którego prowadziły drewniane schody. Dolne dwie kondygnacje wyposażono w rozmieszczone radialnie otwory strzeleckie, podczas gdy dwie górne w wąskie, ostrołukowe okna. Komunikację wewnętrzną zapewniały spiralne schody, którymi dostać się można było na chodnik straży zwieńczony krenelażem. Górna część wieży, wraz z blankami i przedpiersiem osadzonym na wspornikach, została zmodernizowana w trakcie przebudowy z końca XIII wieku. Także wtedy utworzono wejście do wieży na poziomie przyziemia, na trzeciej kondygnacji (połączonej z chodnikiem straży w koronie muru) umieszczono latrynę, a na najwyższym piętrze zbudowano kominek.
W ostatniej ćwierci XIII wieku obwód obronny zamku wzmocniła kolejna wieża, tym razem usytuowana po stronie północnej (ang. North Tower), w narożniku zamku skierowanym w stronę tylnego podzamcza. Utworzono ją na planie podkowy o średnicy około 10 metrów, silnie wysuwając przed sąsiednie kurtyny. Na południowy – wschód od niej od XIV wieku bramę flankowała mniejsza wieża, czy też baszta, obła od strony czoła, prawdopodobnie otwarta od strony dziedzińca. Sama brama od XIII wieku była zwykłym otworem w kurtynie muru, wyposażonym w ostrołuczny i fazowany portal, zamykany opuszczaną w kamiennej prowadnicy broną.
Pod koniec pierwszej dekady XIV wieku wzniesiony został prostokątny budynek przy kurtynie północnej, zwany „komnatą hrabiny” (ang. Countess’s Chamber). Wystawał on około 8 metrów przed mur obronny. Mieścił trzy połączone spiralną klatką schodową kondygnacje, przy czym dwie górne były ogrzewane kominkami. Kolejne budynki mieszkalne i gospodarcze wzniesione zostały w północnej części dziedzińca. Powstał tam prostokątny, dwukondygnacyjny budynek o wymiarach 14,6 x 7,2 metra, z aulą na piętrze i z przyziemiem pełniącym rolę gospodarczą. Obok, nieco pod kątem usytuowano kaplicę. Budynek auli od strony dziedzińca wzmocniły przypory, pomiędzy którymi przepruto okna z bocznymi siedziskami na górze oraz umieszczono kominek w przyziemiu. W kolejnych latach XIV wieku przy północnym budynku utworzono wykuszowe okno.
Na przedzamczu w czasach Elizabeth de Burgh i jej męża wybudowano kamienny mur obronny i dwa mosty zwodzone, a fosę oczyszczono. Obwarowane przedzamcze chroniło wówczas zamek od strony wschodniej i południowo – wschodniej. Na południu mur obronny podzamcza połączono z cylindryczną wieżą głównego obwodu obronnego, natomiast na północnym – zachodzie mur podzamcza zapewne sięgał okolic zabudowy mieszkalno – reprezentacyjnej rdzenia zamku i bramy wiodącej przez przekop do tylnego podzamcza. Mur podzamcza wzmocniony był przynajmniej jedną narożną, cylindryczną wieżą po stronie południowej i czworoboczną południową wieżą bramną. Kolejna furta funkcjonowała po stronie wschodniej, ale najpewniej nie miała formy wieżowej. Na terenie podzamcza znajdowała się zabudowa gospodarcza, między innymi stajnie.
Stan obecny
Zamek przetrwał do czasów współczesnych w formie czytelnej, trwałej ruiny. Zachował się praktycznie cały obwód obronny zamku górnego, choć kurtyny muru są dziś znacznie obniżone, a wieża południowa uległa zniszczeniu. Ponadto widoczna jest częściowo przekształcona wieża bramna i wieża narożna na terenie dawnego przedzamcza, w dużej części zastawionego obecnie współczesną zabudową mieszkalną i ogrodami. W nieco gorszym stanie przetrwała północna zabudowa mieszkalna, pośród której nie zachowała się kaplica zamkowa. Najciekawszymi elementami pozostają dwie wieże: najstarsza z XII wieku oraz Garnizonowa, stanowiąca główny element zamku w XIII wieku. Zabytkowe zabudowania zamku w Usk znajdują się w rękach prywatnych, lecz udostępnione są do zwiedzania. W okresie letnim urządzane są na ich terenie imprezy plenerowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.