Historia
Budowę kamiennych murów obronnych w Tenby rozpoczęto prawdopodobnie w pierwszej połowie XIII wieku z inicjatywy earlów Pembroke, rodziny Marshal. Z pewnością zastąpiły one wcześniejsze drewniano – ziemne obwarowania z XII stulecia, przypuszczalnie wzniesione po spaleniu osady w 1187 roku przez siły walijskie pod wodzą Maelgwna ap Rhysa. Budowa kamiennych fortyfikacji prawdopodobnie prowadzona była lokalnym wysiłkiem, przy czym jej pierwszy etap, w wyniku którego powstał niski i pozbawiony baszt mur, trwać mogła co najmniej pięć lat. Naprawy obwarowań musiały zostać przeprowadzone w czasach Williama de Valence, pierwszego earla Pembroke, po tym jak miasto zostało złupione w 1260 roku przez walijskiego księcia Llewelyna ap Gruffydda.
W 1328 roku odnotowany został w przekazach pisemnych pierwszy siedmioletni przywilej (ang. murage grant) związany z pracami przy murach Tenby. Władca określił w nim opłaty, jakie miały być pobierane od różnych towarów importowanych do miasta i przeznaczone na budowę nabrzeża portowego oraz na ukończenie obwodu muru. Sumy te były jednak niewielkie, prace budowlane nie mogły więc być prowadzone na dużą skalę. Mieszkańcy miasta najwyraźniej byli o wiele bardziej zaniepokojeni pokryciem kosztów budowy nabrzeża, ponieważ w latach 1344-1431 wydano na ten cel dziesięć kolejnych przywilejów. To natomiast sugerowałoby, że w połowie XIV wieku uważano, że obrona miasta była wystarczająca, aby sprostać przewidywanym wówczas zagrożeniom.
W połowie XV wieku Jasper Tudor, książę Bedford i earl Pembroke, na wniosek burmistrza oraz mieszczan, zarządził gruntowną naprawę i modernizację miejskich murów obronnych Tenby. Zostały one podwyższone i poszerzone w celu umożliwienia szybszego przemieszczania się obrońców. Ponadto Jasper Tudor nadał obwarowania na własność mieszkańcom Tenby oraz zezwolił na wykorzystywanie dochodów z grzywien za nieprzestrzeganie rozporządzeń burmistrza na przyszłe naprawy murów. W 1484 roku król Ryszard III wydał kolejny przywilej odnoszący się do finansowego wsparcia budowy murów, prace nad ich wzmacnianiem musiały więc wciąż być prowadzone.
Wczesnonowożytne naprawy obwarowań przeprowadzono w 1588 roku, co zaświadczyła tablica upamiętniająca burmistrza Howella Howellsa. Prace te wykonano z pewnością z powodu zagrożenia hiszpańską armadą, przez co prowadzone były pośpiesznie i niedbale. Odnowiony odcinek na południe od bramy zachodniej wzniesiono znacznie cieńszy niż pozostałą część muru kurtynowego i nie wyposażono go w szereg otworów strzeleckich, ani otworów do montowania hurdycji. Co więcej został on tak źle wymurowany, że częściowo zawalił się przed początkiem XIX stulecia, podczas gdy starsze, ale solidniejsze sąsiednie odcinki muru wytrzymały próbę czasu.
Miasto, a wraz z nim fortyfikacje, znajdowały się w stanie upadku od czasu XVII wiecznej wojny domowej. Do zniszczeń przyczyniły się zwłaszcza oblężenia Tenby z 1644 i 1648 roku. Rozbiórkę obwarowań, a w szczególności bram miejskich, rozpoczęto pod koniec XVIII wieku, aby usprawnić wzrastający ruch miejski. Uszkodzoną już w 1708 roku bramę Wielką, całkowicie rozebrano w 1781 roku. W 1867 roku i przez kilka kolejnych lat lokalna rada miejska proponowała wyburzyć między innymi barbakan bramy zachodniej, lecz na szczęście zapobiegły temu działania stowarzyszeń historycznych i naukowców. Zagrożenie zostało całkowicie usunięte, gdy lokalny obrońca, doktor George Chater, uzyskał nakaz sądowy wstrzymujący wszelkie rozbiórki.
Architektura
Tenby założone zostało na planie zbliżonym do trójkąta, wypełniającego cypel lądu wcinający się w zatokę Carmarthen (wal. Bae Caerfyrddin), z przedłużeniem w kierunku wschodnim w stronę zamku, który został ulokowany na samym czubku półwyspu, tuż za jego zwężeniem. Od północy miasto zabezpieczone było nadmorskimi klifami, podobnie na południu graniczyło z nabrzeżem, dlatego miejskie mury obronne nie były konieczne na pełnym obwodzie. W stronę lądu po stronie zachodniej skierowany został długi i prosty odcinek obwarowań, który jako najbardziej zagrożony został najwcześniej i najsilniej ufortyfikowany. Poziom gruntu na terenie miasta stopniowo opadł z północnego – wschodu na południowy – zachód. Jego środkową część zajmował kościół parafialny, u schyłku średniowiecza wypełniający okazałą bryłą rozległy teren między portem a główną linią obwarowań. Sieć ulic w dolnej części miasta była stosunkowo symetryczna, ale nie wiadomo czy funkcjonowała szeroka uliczka podmurna. Prawdopodobnie pozostawiono jedynie wąski pas niezabudowanej przestrzeni między murem a działkami mieszczan.
Miejski mur obronny został wzniesiony z miejscowego, z grubsza opracowanego od strony lica kamienia. Początkowo w pierwszej połowie XIII wieku miał jedynie 1,1 metra grubości w przyziemiu i 0,8 metra powyżej części cokołowej o pochyłych od zewnątrz elewacjach. Co więcej w górnej partii, na wysokości około 2,4 metra, za sprawą odsadzki od strony wewnętrznej, zwężał się jeszcze do około 0,5 metra. Od strony przedpola miasta prawdopodobnie poprzedzony był rowem suchej fosy, bez której nie stanowiłby zbyt wielkiej przeszkody. Taką formę miał długi zachodni odcinek obwarowań, natomiast krótki, łączący się z nadmorskimi klifami fragment północno – zachodni wyróżniał się o wiele większą masywnością muru. Miał 1,6 metra grubości u podstawy na całej wysokości, aż do chodnika straży w koronie. Być może wynikało to ze słabszych na tym odcinku obwarowań ziemnych lub nawet całkowitego braku fosy od północnego – zachodu, co z kolei mogło być spowodowane skalistym podłożem, trudnym do wyciosania rowu. Wysokość muru pierwotnie sięgała od strony zewnętrznej około 5,2 metra, lecz wahała się w różnych częściach miasta z powodu różnych poziomów gruntu i jego nachylenia. Od strony wewnętrznej obrońcy poruszali się po drewnianym podeście, umieszczonym na poziomie odsadzki, przy czym na grubszym odcinku północno – zachodnim znajdował się on wyżej niż w pozostałej części miasta. Drewniany podest zapewniał dostęp do prostych szczelinowych otworów strzeleckich w przedpiersiu.
W XV wieku mur na zachodnim odcinku obwarowań został podwyższony o 1,5 metra (do około 7 metrów wysokości) i poszerzony od strony miasta o 1,8 metra, dzięki czemu uzyskał w koronie murowany, oparty na arkadach chodnik dla obrońców. Arkady były tańsze i szybsze w wykonaniu niż pełne pogrubienie muru na całej długości, ponadto umożliwiały dalsze korzystanie z większości dolnych otworów strzeleckich (pierwotnych otworów przedpiersia muru). W północno – zachodniej części miasta, gdzie mur był oryginalnie grubszy, został on podwyższony jedynie na pierwotnej odsadzce i wyposażony w nowe przedpiersie. Wszędzie mur uzyskał krenelaż, w którego merlonach umieszczono szczelinowe otwory strzeleckie o formie długich pionowych szczelin z krótkimi szczelinami poziomymi. Czworoboczne otwory w dolnej partii przedpiersia wskazywałyby, iż co najmniej w okresach zagrożenia, mur zaopatrzony był również w ganek hurdycji.
Obwód murów u schyłku średniowiecza wzmocniony był kilkunastoma basztami: czworobocznymi, cylindrycznymi i podkowiastymi w planie, najgęściej rozmieszczonymi na długim odcinku zachodnim. Jako że w większości różniły się one od siebie kształtami i rozmiarami, to nie były częścią żadnego pojedynczego, kompleksowego planu wzmocnienia obrony, ale były dobudowywane stopniowo, w miejscach które aktualnie uważano za najbardziej zagrożone. Ostatecznie na całym zachodnim odcinku muru miejskiego baszty rozmieszczono stosunkowo równomiernie. Wszystkie były silnie wysunięte przed sąsiednie kurtyny, gdyż ich rolą było zapewnienie możliwości ostrzału flankującego i zapobieżenie wspinaniu się po drabinach lub podkopywaniu muru.
Jedną z najstarszych baszt w obrębie fortyfikacji Tenby była kolista narożna baszta północno – zachodnia o zewnętrznej średnicy w przyziemiu wynoszącej około 6,4 metra. Świadczyłyby o tym bardzo proste, rozglifione do wnętrza otwory strzeleckie w postaci bardzo wysokich szczelin. Po trzy takie strzelnice przepruto na każdej z dwóch kondygnacji, gdzie po dwie skierowane były na sąsiednie kurtyny muru obronnego a po jednej wprost w przedpole. W połowie XV wieku baszta została podwyższona wraz z murem obronnym i zaopatrzona w blankowane przedpiersie osadzone na rzędzie wysuniętych z lica wsporników. Wtedy też druga kondygnacja baszty została podsklepiona. Dostęp do baszty możliwy był od strony miasta, poprzez prostą tylną ścianę, która mogła być wtórnym dodatkiem z XV wieku. Wysokość baszty nawet po podwyższeniu nie była duża, przewyższała bowiem mur obronny jedynie o wysokość przedpiersia.
Kolejnym wczesnym dziełem obronnym była podkowiasta baszta w południowej części miasta (ang. Belmont Tower), w średniowieczu otwarta od strony wewnętrznej, dwukondygnacyjna, z niezadaszoną platformą bojową na samej górze. Wyposażona była w podobnie proste szczelinowe otwory strzeleckie, rozglifione do wnętrza, ale bez wnęk pozwalających na większą swobodę strzelców. Po trzy takie strzelnice rozmieszczono na każdej kondygnacji, praktycznie w tych samych osiach, co dodatkowo ograniczyło pole ostrzału. Kolejne otwory strzeleckie umieszczono po XV-wiecznym podwyższeniu baszty w merlonach przedpiersia, które zostało zlicowane ze starszą częścią, a nie osadzone na wspornikach. Basztę usytuowano w miejscu, które było częścią nadmorskiego klifu. Początkowo stanowiła zakończenie obwarowań na odcinku południowym, lub ich końcowa część miała formę drewnianą. Dopiero w XV wieku od wschodu mur przedłużono o paręnaście metrów i zakończono niewielką narożną basztą czworoboczną. Późnośredniowieczną kurtynę połączono z tylną częścią baszty podkowiastej, a nie ze środkową, jak starszą kurtynę zachodnią, przez co boczne otwory strzeleckie baszty, nie były skierowane na wschodzie bezpośrednio na nowy odcinek muru. Wynikać to mogło z nieregularności skały klifu lub innych uwarunkowań naturalnego kształtu terenu. Czworoboczna XV-wieczna baszta na skraju obwarowań nie miała wewnętrznych pomieszczeń i służyła zasadniczo jako otwarta platforma bojowa, dostępna drewnianymi schodami z chodnika straży kurtyny.
Środkowej części zachodniego odcinka muru miejskiego od wczesnych lat XIV wieku broniły dwie baszty półkoliste o podobnej formie i rozmiarach. Obie dostawiono do kurtyny muru od strony zewnętrznej, obie też zwieńczono niezadaszoną platformą bojową. Rozglifione do wnętrza otwory strzeleckie baszt, miały już wewnątrz utworzone w grubości muru szerokie, półkoliste i odcinkowe wnęki, przy czym w baszcie południowej na każdej z dwóch kondygnacji we wnękach bocznych znajdowały się po dwa otwory, a w środkowej, skierowanej wprost w przedpole, po jednym. Baszta północna w środkowej wnęce drugiej kondygnacji (pierwszą było nieoświetlone przyziemie) wyposażona była w dwa otwory, podobnie jak we wnękach bocznych. Gdy została podwyższona w XV wieku, celem dopasowania do podniesionej kurtyny, przekształcono ją w samodzielną jednostkę, którą można było bronić niezależnie od sąsiedniego muru obronnego. Górny poziom baszty został wówczas przystosowany do celów mieszkalnych za sprawą wstawienia kominka, umieszczonego we wnęce stanowiącej platformę dla nowego przedpiersia.
W późniejszych latach XV wieku między dwoma południowymi basztami podkowiastymi zbudowana została baszta na rzucie czworoboku. Jako jedyna została dobudowana do już podwyższonej kurtyny. Sklepiona przestrzeń parteru i wysoka komora na pierwszym piętrze wyposażone zostały w rozglifione do wnętrza strzelnice, wszystkie o formie kluczowej, z kolistym otworem w dolnej części podłużnej szczeliny. Piętro miało udogodnienie w postaci narożnego kominka, natomiast na poziomie niezadaszonej górnej platformy bojowej znajdowała się latryna, choć prawdopodobnie oba te poziomy nie były bezpośrednio skomunikowane. W stropie mógł co prawda znajdować się otwór na drabinę, ale cała baszta była częścią większego szachulcowego domu po wewnętrznej stronie muru miejskiego, w którym zapewne funkcjonowała klatka schodowa. Baszta wraz z domem mogła zapewniać kwatery dla małego garnizonu lub dla tych, którzy okresowo pełnili służbę na murach (w 1586 roku w przekazach pisemnych odnotowany został „dom straży”, być może tożsamy z czworoboczną basztą i sąsiednim budynkiem).
Pierwotnie do miasta prowadziły dwie bramy: Wielka, zwana także Carmarthen (ang. Great Gate) po stronie północno – zachodniej, oraz brama zachodnia. Najważniejszą była brama Wielka, skierowana na szlak wiodący do Carmarthen i dalej do Cardiff. Brama zachodnia, choć uzyskała okazałą formę, wiodła jedynie w stronę pól, przybrzeżnego szlaku ku Pembroke i zatoczki Saltern która była alternatywnym miejscem rozładunku statków, jeśli nie można było dotrzeć do portu. Ponadto na mniej ważnym odcinku nadmorskim od strony portu na północy, mogły funkcjonować mniejsze furty wiodące na nadbrzeże. Zapewne miały one formy zwykłych portali przeprutych w murze, choć strzegła ich późnośredniowieczna czworoboczna wieża Portowa (ang. Harbour Tower), usytuowana w miejscu wąskiego przesmyku między miastem a zamkiem, w pobliżu grobli, czy też falochronu, który ochraniał przytań. W linii muru po wschodniej stronie przesmyku prawdopodobnie znajdowały się dwie obłe baszty o niewielkich rozmiarach.
Brama Wielka prawdopodobnie składała się z dwóch baszt flankujących położony między nimi przejazd. Mogła być podobna do północnej bramny miasta Pembroke, dzięki czemu dobrze wpasowywałaby się w ograniczoną ilość miejsca w narożniku miasta. Jeśli była zbliżona do rysunku umieszczonego na XV-wiecznej pieczęci Tenby, to baszty po bokach przejazdu nie były masywne, ale zwieńczone krenelażem i przeprute otworami strzeleckimi. Blankowane przedpiersie znajdować się mogło także nad środkową częścią bramy, nad zamykanym broną przejazdem, flankowanym przez dwa kolejne otwory strzeleckie. Według rysunku na pieczęci wszystkie otwory strzeleckie miały formę dwóch przecinających się krzyżowo szczelin z okrągłymi otworami na krańcach. Niektóre wzmianki pisemne wskazywałyby, że przed bramą funkcjonowało również przedbramie.
Brama zachodnia początkowo była zwykłym portalem przeprutym w długości kurtyny. Około 1320 roku poprzedzona została barbakanem na planie podkowy, w całości dostawionym do kurtyny muru od strony zewnętrznej. Wjazd do niego przepruto w ścianie północnej, zmuszając atakujących do ustawienia się bokiem w stosunku do kurtyny muru obronnego. Podobną formę miało też mniejsze przedbramie przed wjazdem na teren zamku, oba zaś mogły być wzorowane na podkowiastym budynku bramnym z zamku Pembroke lub na przedbramiu zamku Goodrich, kolejnej własności earlów Pembroke. Wjazd do barbakanu w Tenby zamykany był broną, zewnętrznymi wrotami blokowanymi ryglem zasuwanym do otworów w murze oraz wrotami wewnętrznymi. Ponadto w masywnym murze barbakanu na poziomie przyziemia umieszczone były cztery wnęki z otworami strzeleckimi, skierowanymi w stronę poszerzonej w XV wieku do 9,1 metrów fosy. Drugą kondygnację stanowiła podsklepiona galeria obronna z rzędem regularnie rozmieszczonych 11 otworów strzeleckich. Naprzemiennie z nimi rozmieszczono strzelnice osadzone w merlonach na górnej, otwartej galerii, przy czym pierwotnie piętro było niezadaszonym chodnikiem straży, a do podwyższenia barbakanu i zamurowania starszego krenelażu doszło w XV wieku. Tylna ściana barbakanu nie została wówczas podwyższona, ale wzmocniona masywnym dodatkowym murem, który utworzył wewnętrzny, umieszczony po stronie miasta przejazd bramny, zwieńczony otwartą platformą z krenelażem.
Stan obecny
Obwarowania w Tenby należą do jednych z najlepiej zachowanych średniowiecznych murów miejskich na terenie Wielkiej Brytanii. Przetrwał bardzo długi fragment muru obronnego na południowo – zachodnim odcinku obwodu (ulica Południowej Parady) wraz z sześcioma basztami i barbakanem bramnym. Ten ostatni jest dziś najbardziej wyróżniającym się elementem dawnych fortyfikacji, choć przebite w nim przejścia, wszystkie poza jednym (północnym), utworzone zostały w XX wieku w celu polepszenia komunikacji. Podobne duże wyrwy utworzone zostały w jednej z sąsiednich baszt podkowiastych. Na zewnętrznych elewacjach barbakanu, podobnie jak w wielu innych miejscach muru obronnego, widoczne są starsze poziomy fortyfikacji, sprzed podwyższenia murów w XV wieku. W północnej części miasta przetrwał długi odcinek muru obronnego, ale niestety nie ma żadnych widocznych gołych okiem śladów po bramie Wielkiej. Odcinek muru od strony portu na przestrzeni wieków uległ znacznym przekształceniom.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gwyn T.W., The walls of Tenby, „Archaeologia Cambrensis”, 142/1993.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.