Historia
Klasztor premonstrateński (norbertański) w Talley został ufundowany między 1184 a 1189 rokiem przez walijskiego władcę Deheubarth, Rhysa ap Gruffydda. Talley w języku walijskim nazywano Talyllychau, co oznaczało dosłownie „głowę jezior” i odnosiło się do położonych na północ od opactwa dwóch wodnych zbiorników. Mnisi premonstrateńscy posiadali regułę i styl życia oparty na wskazaniach cysterskich, co między innymi opierało się na uprawie ziemi i hodowli za pomocą podległych folwarków (grangi), ale w odróżnieniu od cystersów, a podobnie jak augustianie, wykonywali obowiązki w parafii. Posiadali białe habity, także wzorowane na cysterskich. Pod koniec XII wieku zakon premonstratensów wspierany był w Anglii, zwłaszcza przez Ranulfa de Glanville, wysokiego urzędnika (justiciar) króla Henryka II. Być może to on, w okresie walijsko – angielskiego pokoju w latach 80-tych XII wieku, wpłynął na Rhysa Ap Gruffydda by osadził w Talley właśnie premonstratensów. Szybki upadek Ranulfa oraz wznowienie wojen, mogły mieć wpływ na to, że w Walii nie powstały żadne inne klasztory premonstrateńskie, a Talley był słabo uposażony. Rhys nie sprowadził również zakonników z Anglii, lecz z Amiens w północno – wschodniej Francji.
Potomkowie Rhysa ap Gruffydda podtrzymywali egzystencję opactwa, a jego wnuk, Rhys Fychan, został tam nawet pochowany w 1271 roku. Datki przekazywane klasztorowi obejmowały ziemie i czynsze, zarówno w pobliżu Tally, jak i dalej w Ceredigion, Gwent i Gower, jednak pomimo tego klasztor nigdy nie był bogaty. Wkrótce po założeniu opactwa premonstratensi popadli w długi proces sądowy przeciwko opactwu cysterskiemu w Whitland, który mógł być jednym z powodów nie ukończenia budowy kościoła, czy raczej zredukowania jego planów do o wiele mniejszych rozmiarów.
Podobnie jak opactwo Strata Florida, Talley często ponosiło koszty związane z bliskimi związkami z rodzimą, walijską dynastią. Pierwsze straty oraz zniszczenia odnotowano w 1277 roku w trakcie anty-walijskiej kampanii wojenne króla Edwarda I, lecz nawet po zakończeniu działań militarnych klasztor oddawany był pod niechcianą pieczę, czy też królewski nadzór, sprawowany przez angielskich opatów zakonu premonstratensów. Niechęć Edwarda wzbudzał zarówno patronat nad opactwem lokalnego księcia Rhysa ap Maredudda, jak i same walijskie pochodzenie mnichów. Z tego powodu w 1285 roku Talley poddano zwierzchności angielskiego opactwa Welbeck w Nottinghamsgire, a następnie opactwa Halesowen w Worcestershire. Skuteczny nadzór Anglików nie był jednak nigdy możliwy z powodu znacznego oddalenia i izolacji walijskiego opactwa. Talley pod koniec XIII i w XIV wieku borykało się z problemami finansowymi nie tylko z powodu zewnętrznych przyczyn, lecz zapewne również ze względu na złe zarządzanie. Sporym ciosem była także epidemia „czarnej śmierci” w połowie XIV stulecia oraz związany z nią spadek liczby mnichów, pracowników i dochodów.
Na początku XV wieku opactwo poniosło straty w związku z wybuchem walijskiego powstania Owaina Glyndŵra. Jego zabudowania zostały spustoszone, ograbione i spalone przez angielskie wojska. Jeszcze długo po upadku buntu, w 1427 roku, jeden z kanoników z Talley, niejaki Mathew ap Llywelyn Ddu ścigany był z powodu oskarżeń o zdradę. Sytuacja finansowa klasztoru była wówczas tak zła, iż w 1430 roku opat Dafydd sam zwrócił się do angielskiego króla z prośbą o wzięcie w opiekę (po raz trzeci w historii).
Ostatecznie klasztor został rozwiązany przez króla Henryka VIII w 1536 roku. W chwili kasaty Talley posiadało roczny przychód w wysokości 136 £, sporo poniżej wymaganych 200 £, które mogły oszczędzić opactwo przed rozwiązaniem. Jego zabudowania w większości zostały rozebrane na materiał budowlany przez okolicznych mieszkańców, jedynie prezbiterium świątyni klasztornej nie zostało całkowicie opuszczone i do 1772 roku służyło jako kościół parafialny.
Architektura
Opactwo usytuowano w pasterskim krajobrazie południowej Walii, na pofałdowanych wzgórzach pomiędzy dwoma strumieniami, z których jeden płynął na północ od dwóch jezior Talley w kierunku rzeki Cothi, drugi natomiast zapewniał opactwu zapotrzebowanie w wodę, kierując się na południe.
Kościół klasztorny miał zostać wzniesiony na planie krzyża jako trójnawowa, ośmioprzęsłowa bazylika o długości 73 metrów z dwoma ramionami transeptu, wschodnim, prostokątnym prezbiterium i wieżą na przecięciu naw. Nie został on jednak nigdy ukończony w takiej formie. Zachodnie cztery przęsła nawy głównej i nawy południowej osiągnęły wysokość niewiele wyższą niż fundamenty, a z planowanej nawy północnej ukończono tylko wschodnią część, jako małe pomieszczenie dostępne z północnego transeptu. Według pierwotnych planów zbudowane zostało jedynie prezbiterium, transept północny i południowy oraz wieża.
Kościół w skromniejszej (krótszej) formie ukończono ostatecznie na początku XIII wieku. Prowadził do niego niewyrafinowany, stosunkowo wąski portal w fasadzie zachodniej, po którym nie zachowała się żadna dekoracja. Wewnątrz ściany otynkowano i pokryto polichromiami, a przynajmniej część okien była przeszklona witrażami. Także posadzki częściowo utworzone były z dekoracyjnych płytek, natomiast czworoboczne filary międzynawowe były bez ozdób, jedynie pojedynczy wschodni otrzymał prosto profilowane narożniki. Z korpusu dwa południowe portale prowadziły na teren krużganków, a nawę główną od wschodniej strony zapewne przegradzało drewniane lektorium lub przynajmniej stalle zakonników, uformowane na kształt litery U skierowanej wolną przestrzenią w stronę prezbiterium. Ponad tworzącymi chór stallami górowała czworoboczna wieża, pierwotnie o wysokości około 29 metrów. Dalej na wschodzie ostrołukowa arkada otwierała się na czworoboczne prezbiterium, zamknięte prostą ścianą, przeprutą trzema wysokimi, ostrołukowymi oknami, umieszczonymi pomiędzy zewnętrznymi lizenami. Ich dość masywna forma wskazuje, iż prezbiterium mogło być zwieńczone kamiennym sklepieniem, a przynajmniej pierwotnie planowano jego założenie. W ścianie południowej prezbiterium umieszczono płytką niszę, zapewne pod sedilia oraz dwa portale: jeden prowadzący do przykościelnej zakrystii, drugi do południowej kaplicy. Wzniesiony pod koniec XII wieku transept otwarty był od wschodu ostrołukowymi arkadami na sześć kaplic, po trzy na północy i trzy na południu. Mieściły one ołtarze dla mnichów celebrujących prywatne msze i ceremonie dziękczynne za dusze patronów i dobroczyńców opactwa. Ich wnętrza otrzymały ostrołukowe sklepienia kolebkowe. Wyróżniała się południowa kaplica transeptu północnego, powiększona ku wschodowi prawdopodobnie w XIII wieku, zaopatrzona w piscinę w południowym murze oraz klatkę schodową po przeciwnej stronie. W północnej ścianie transeptu portal wiódł na zewnątrz, zapewne na przykościelny cmentarz, a obok niego klatka schodowa w grubości muru prowadziła na poddasze.
Zabudowania klasztorne z niewielkim wirydarzem o wymiarach około 23×23 metry, krużgankami i innymi wymaganymi przez regułę pomieszczeniami rozciągały się na południe od kościoła. Przeznaczony na klasztorny ogród, wirydarz otoczony był otwartymi arkadami krużganków, które zapewniały komunikację z większością zabudowy klasztornej. Z powodu słabego zachowania tych budowli przypuszczać jedynie można, iż w skrzydle wschodnim na parterze mieścił się kapitularz, a dormitorium na piętrze. Wzorem innych opactw premonstrateńskich w skrzydle południowym Talley znajdować się powinien refektarz, usytuowany na piętrze, dłuższymi bokami na linii wschód – zachód oraz gospodarcze przyziemie poniżej. Skrzydła zachodnie przeważnie mieściły spiżarnie, magazyny, pomieszczenia dla gości lub komnaty opata, lecz nie wiadomo, czy w Talley skrzydło to zostało w ogóle ukończone.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się pozostałości dwóch ścian wieży o wysokości 26 metrów, fragment transeptu i fundamenty pozostałych części kościoła. W o wiele gorszym stanie przetrwały zabudowania klauzury, po których widoczny jest jedynie zarys fundamentów krużganków i niewielkiej części skrzydła zachodniego. Ruiny opactwa znajdują się pod opieką rządowej agendy Cadw i otwarte są dla zwiedzających bez opłaty, o każdej porze dnia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Platt C., Robinson D., Strata Florida Abbey, Talley Abbey, Cardiff 1998.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.