Historia
W 1106 roku angielski król Henryk I nadał władzę nad półwyspem i władztwem (lordship) Gower Henremu de Beaumont, earlowi Warwick, który niedługo później wzniósł w Swansea (Seinhenydd, Abertawe) drewniano – ziemną warownię, zapewne w formie motte and bailey. Równocześnie z jej budową, Normanowie wznieśli na półwyspie wiele innych fortyfikacji, w tym w Loughor, Oystermouth, Penrice, Penmaen i Pennard. Już w 1116 roku Swansea zostało zaatakowane, co było zarazem pierwszą pisemną wzmianką o zamku. Walijczykom udało się zniszczyć jego zewnętrzne obwarowania, ale wieża (zapewne donżon) zdołała się obronić. Po odbudowie zamek przekazany został Rogerowi de Beaumont, który zastąpił earla Henrego w 1119 roku.
Prawdopodobnie w 1136 roku Swansea zostało na krótko przejęte przez Walijczyków. Półwysep Gower odbił dwa lata później młodszy brat Rogera, Henry de Neubourg, ponownie ustanawiając Swansea główną siedzibą władztwa (lordship). W 1166 roku Henrego zastąpił earl William, za którego o zamku nie wspominano w źródłach pisanych, ale wydany został pierwszy przywilej dla podzamkowej osady. W 1184 roku Swansea wraz z całym półwyspem wróciło pod bezpośrednią władzę króla, a ten na zarządcę zamku wyznaczył Williama de Londres, lorda Oystermouth. Po chwilowym okresie pokoju w trakcie panowania Henryka II, który zawarł porozumienie z Lordem Rhysem, walijskim księciem Deheubarth, walki wznowiły się, gdy na tron wstąpił Ryszard I. Swansea zostało zaatakowane w 1192 roku, jednak dzięki dobremu zaopatrzeniu i silnemu garnizonowi wzmacnianemu dwa lata wcześniej, stawiło opór napastnikom i nie zostało zdobyte, pomimo trwającego aż 10 tygodni oblężenia.
W 1203 roku król Jan przekazał władztwo Gower Williamowi de Braose, choć szybko skonfiskował jego majątek, gdy zaczął podejrzewać go o nielojalność. Zarządcą zamku w 1208 roku wyznaczony został Falkes de Breaute, William zaś uciekł za granicę, a jego żona i najstarszy syn zostali schwytani i zagłodzeni. W Walii ocaleni członkowie rodziny de Braose weszli w otwarty konflikt z Koroną we współpracy z walijskim księciem Gwynedd, Llywelynem ap Iorwerthem. W 1212 roku Rhys Gryg, syn Lorda Rhysa, w imieniu Williama i Llywelyna zaatakował bez powodzenia zamek w Swansea, jednak śmierć króla Jana w 1216 roku i polityka pojednania jego następcy, Henryka III, doprowadziły do pogodzenia się Korony z rodem de Braose. Zmiana sojuszników spowodowała odwetowy atak na Swansea, zainicjowany przez Llywelyna ap Iorwertha. W 1217 roku Gower najechał Rhys Gryg, który zdobył Swansea i przegnał Anglo-Normanów. Rodzina de Braose odzyskała kontrolę nad Swansea trzy lata później, w ramach porozumienia między Llywelynem ap Iorwerthem i Henrykiem III, choć Llywelyn musiał siłowo odebrać Gower Rhysowi, nie uznającemu porozumienia z królem. W okresie pokoju który nastąpił, zamek w Swansea zaczęto przekształcać na kamienny, prawdopodobnie między 1221 a 1284 rokiem.
W 1257 roku Rhys Fychan, wspomagany przez swego lennego zwierzchnika Llywelyna ap Gruffudda, najechał i spalił miasto Swansea. Choć zamek mógł wówczas odnieść zniszczenia, angielską władzę rodu de Braose szybko przywrócono. W 1284 roku król Edward I zatrzymał się w zamku Oystermouth a nie w Swansea, co mogło być spowodowane trwającymi tam pracami budowlanymi. Z pewnością były one zakończone w 1287 roku, gdyż wówczas walijscy buntownicy Rhysa ap Maredudda nie dali rady zająć zamku, choć spalili miasto Swansea i zamek Oystermouth. Po walijskich wojnach o niepodległość z lat 1276-1277 i 1282-1283 sytuacja polityczna uległa radykalnej zmianie. Edward I pokonał ostatniego niezależnego księcia Walii i podbił jego ziemie. Z powodu zmniejszonego zagrożenia zamek Swansea został pod koniec XIII wieku i na początku XIV stulecia przebudowany na wygodną rezydencję, od 1291 roku siedzibę Williama de Braose III.
Na początku XIV wieku miasto znacząco się rozrosło i zostało otoczone kamiennymi murami miejskimi, przez co zamek dość nietypowo znalazł się całkowicie wewnątrz ich obwodu. W okresie tym formalne rządy nad półwyspem Gower sprawowała Alina de Braose, od 1298 roku żona Johna de Mowbray, drugiego barona Mowbray, który w 1321 roku dołączył do buntu Thomasa, earla Lancaster skierowanego przeciwko Despenserowi, znienawidzonemu faworytowi Edwarda II. Mowbray walczył z siłami króla pod Boroughbridge, został schwytany po bitwie i stracony w tym samym roku, a jego majątek przepadł na rzecz Korony. Despenser zabezpieczył półwysep Gower, który formalnie otrzymał od króla w 1322 roku. W Swansea miał wówczas ukarać konfiskatą majątku i więzieniem 14 mieszczan za wspieranie Mowbraya. Alina de Braose wraz z drugim mężem Richardem de Peshall, odzyskała zamek i pozostałe dobra po upadku Despensera w 1326 roku i wstąpieniu na tron króla Edwarda III w 1327, lecz musiała jeszcze zmagać się ze śledztwem, prowadzonym w sprawie klejnotów królewskich zdeponowanych na zamku w Swansea i stamtąd ukradzionych.
Swansea zwrócono rodzinie Mowbray, choć rzadko odwiedzali oni tamtejszy zamek. William de Braose prawdopodobnie zaniedbał go, przez co Alina wolała rezydować w Oystermouth. W 1331 roku władztwo Gower przeszło na ręce Johna de Mowbray, trzeciego barona Mowbray. Źródła pisemne nie odnotowały żadnych większych jego inwestycji budowlanych, a na półwysep Gower przybywał on rzadko. W 1335 roku poinstruowany został przez króla, by z powodu szkockiej inwazji wzmocnić obronę wybrzeża i wszystkich posiadanych zamków. W 1354 roku został zmuszony do przekazania zamku Swansea i ziem Gower Thomasowi Beauchampowi, earlowi Warwick. Beauchampowie także nie zamieszkiwali w Swansea, ale zamek powierzali swym urzędnikom utrzymującym administrację nad podległymi ziemiami. Pomimo szerzącej się epidemii Czernej Śmierci rozwijała się zabudowa miejska, która za Thomasowi Beauchampa II w drugiej połowie XIV wieku zaczęła wkraczać na teren podzamcza.
W 1400 roku wybuchło wielkie walijskie powstanie pod przywództwem Owaina Glyndŵra. Siły buntowników zajęły większość półwyspu Gower między 1403 a 1405 rokiem, lecz zamek w Swansea najprawdopodobniej nie został zaatakowany. Jego ówczesny zarządca, sir Hugh Waterton, nakazał przeprowadzić konieczne naprawy i wzmocnić obwarowania (oczyszczono fosę, murarze załatali ubytki w murach, wynajęto cieśli do odnowienia drewnianych elementów). Garnizon stanowić wówczas miało trzech zbrojnych i 18 łuczników. Bunt ostatecznie stłumiono w 1410 roku. W tym samym roku przeprowadzono także inwentaryzację, stwierdzając, zapewne z przesadą, iż zamek nie nadaje się do naprawy, a podległe mu dobra są zdewastowane.
W kolejnych latach XV wieku właściciele z rodu Mowbray, diukowie Norfolk, coraz rzadziej przebywali na zamku, który systematycznie tracił na znaczeniu i wykorzystywany był jedynie jako więzienie, choć w 1449 i ponownie w 1478-1479 w źródłach wspomniano pod mylącą nazwą Nowego Zamku nowe założenie mieszkalno – obronne, prawdopodobnie rodzaj dworu na terenie miasta, przystawionego do fosy starego zamku. Ufundować go mógł John Mowbray, trzeci diuk Norfolk, po osiągnięciu pełnoletności w 1436 roku. Kolejny dwór zwany New Place, usytuowany na terenie podzamcza, wzniósł pod koniec XV wieku ówczesny zarządca zamku sir Mathew Cradock. W starszej części budowli utrzymywał on komnaty na wypadek rzadkich wizyt lorda, odpowiadał też za zamkowy garnizon, który w 1526 roku w sile 24 zbrojnych miał chronić Oystermouth i Swansea.
Następcą Cradocka był sir George Herbert, za którego w 1534 roku zlecono naprawy dachów oraz więziennych cel. Już jednak w 1583 roku „castel of Swanzey” opisywano jako podupadły i zniszczony. Gdy w 1642 roku wybuchła angielska wojna domowa, zamek był w tak złym stanie, iż żadna ze stron nie wykorzystywała go w walkach. W latach siedemdziesiątych XVII wieku kwadratowa wieża zamku była wykorzystywana jako fabryka butelek, a w 1700 roku na dziedzińcu zamkowym powstał ratusz. Następnie tereny zamku wykorzystywało wojsko i służby więzienne. W latach 40-tych XIX wieku zmieniono bieg rzeki Tawe, która przestała płynąć w pobliżu ruin zamku.
Architektura
Pierwotny drewniano – ziemny zamek został wzniesiony na planie prostokąta z zaokrąglonymi zachodnimi narożnikami, który chroniony był od wschodniej strony przez rzekę Tate, niedaleko jej ujścia do zatoki Swansea i Kanału Bristolskiego. Usytuowany był on w najwyższym miejscu nadrzecznych skarp, około 1,5 km na południe od przeprawy powiązanej ze starą rzymską drogą. Wewnątrz obwodu warownego, zajmującego obszar około 38 x 60 metrów, znajdował się kopiec ziemny (motte) o wysokości co najmniej 6,4 metra nad poziomem przekopu (około 4 metry nad poziomem dziedzińca), na którym zapewne wzniesiono drewnianą wieżę o funkcji donżonu. Przekop miał płaskie dno, utworzone na głębokości od 2 do 3,5 metra poniżej średniowiecznego poziomu terenu. Jego szerokość wynosiła nieco ponad 10 metrów, z dnem szerokim na około 2,7 metra.
W pierwszej ćwierci XIII wieku zamek zaczęto przebudowywać przy użyciu kamienia, wznosząc gruby na około 1,8 metra mur, wzmocniony pojedynczą, czworoboczną wieżą po stronie zachodniej. Wieża była wysunięta na 6,4 metra przed sąsiednie kurtyny, a jej czołowa elewacja o szerokości 9,1 metra utworzona została na stoku kopca. Wewnętrzna część wieży, zlokalizowana na terenie dziedzińca, miała jedynie około 1 metra długości. Grubość murów wieży była nieznacznie większa niż kurtyn, wynosiła bowiem około 1,9 metra. Całość mogła zainspirować nieco późniejszy zamek w Loughor, o bardzo podobnym w planie kształcie.
W trakcie XIII-wiecznej przebudowy zamek powiększono równocześnie o nowy, zewnętrzny pierścień murów obronnych na planie prostokąta o okazałych wymiarach około 100 x 150 metrów, z dłuższymi kurtynami na linii północ – południe. Obwód w toku dalszych prac z około połowy XIII wieku wzmocniony został czterema wieżami narożnymi, a bramy umieszczono w kurtynie północnej i południowej (co najmniej jedna z nich składała się z dwóch podkowiastych baszt flankujących środkowym przejazd). Starsze założenie zaczęło wówczas stanowić wschodnią, nadrzeczną część zamku, natomiast środkiem podzamcza przebiegała z północy na południe droga, wiodąca z północnej bramy miejskiej ku rynkowi i kościołowi farnemu. Zamek znalazł się bowiem dość nietypowo w całości wewnątrz rozrastającego się miasta, obwarowanego kamiennym murem do końca XIII wieku od północy i zachodu, od wschodu chronionego rzeką, a na południu i południowym – wschodzie zabezpieczonego bagnami jej szerokiego ujścia.
W południowo – wschodnim narożniku zewnętrznego obwodu (podzamcza) pod koniec XIII wieku wzniesiono tak zwany Nowy Zamek. Składał się on z dwukondygnacyjnego budynku wielkiej auli (hall), półcylindrycznej wieży latrynowej położonej w jego zachodniej części i usytuowanego po wschodniej stronie czworobocznego, nieregularnego budynku narożnego o wieżowym charakterze (Solar Tower). Dalej po północno – wschodniej stronie, na zakończeniu krótkiej, załamanej lekko wschodniej kurtyny muru, umieszczono kolejną czworoboczną, narożną wieżę. Nie odnaleziono śladów mniej ważnej zabudowy gospodarczej, która będąc konstrukcji drewnianej lub szachulcowej mogła być przystawiona do murów obwodowych. Pośrodku dziedzińca znajdowała się studnia o głębokości 12 metrów.
Znakiem rozpoznawczym skrzydła południowego oraz wieży południowo – wschodniej był dobudowany około 1330 roku rząd arkad z białego kamienia Sutton, nad którymi umieszczono na rzędzie konsol przedpiersie z merlonami przebitymi otworami szczelinowymi. Pod arkadami znajdowały się natomiast ostrołukowe okna wielkiej sali (auli), a niżej wysokie otwory strzeleckie doświetlające najniższą kondygnację. Arkady oprócz roli ozdobnej, służyły do odprowadzania wody deszczowej z podłużnego dachu skrzydła. Cel ten spełniały pochyłe daszki pod każdym łukiem, wysunięte na zewnątrz jako gzyms kapnikowy pomiędzy wałkami arkad. Na zachodzie kończyły się one około 3 metry przed narożną wieżą półkolistą, w elewacji którą przebiło pięć wąskich otworów doświetlających klatkę schodową. Najwyższy z tych otworów umieszczono już na poziomie blankowanego przedpiersia skrzydła, w części budowli przechodzącej w czworoboczną wieżyczkę obserwacyjną, posadowioną na granicy wieży narożnej i skrzydła. Na wieży południowo – wschodniej pięć arkad południowych i dwie wschodnie było ślepych, ale środkowe arkady elewacji wschodniej utworzono identyczne. Od strony północnej (zwróconej ku dziedzińcowi) jedynie wieża południowo – wschodnia ozdobiona została arkadami, skrzydło bowiem miało zbyt cienkie mury by z tamtej strony udźwignąć arkady i przedpiersie. Podobne arkady jak w Swansea zastosowano jeszcze w pałacach biskupich w St Davids i w Lamphey, ale nie ma dowodów, że biskup Henry de Gower był odpowiedzialny za prace poza swoimi posiadłościami. Skrzydło południowe po przebudowie z XIV wieku służyło za wygodną i reprezentacyjną siedzibę, nie pozbawioną jednak całkowicie walorów obronnych, za sprawą wciśnięcia Nowego Zamku pomiędzy przekop a obwarowania starszego założenia z XIII wieku.
Główne wejście do auli znajdowało się na pierwszym piętrze i prowadziło przez zewnętrzne schody od strony dziedzińca. Obok umieszczono późnośredniowieczną, półcylindryczną wieżyczkę z klatką schodową. Łączyła ona aulę na piętrze (o wymiarach 12 x 7,5 metra) z dwoma sklepionymi pomieszczeniami gospodarczymi w przyziemiu. Trzecie skrajne pomieszczenie na zachodzie połączone było długim i wąskim korytarzem w grubości muru z latryną w zachodniej półokrągłej wieży, a wszystkie trzy pomieszczenia przyziemia dostępne były poprzez portale od strony dziedzińca. Do momentu wybudowania późnośredniowiecznej wieżyczki komunikacyjnej dolne pomieszczenia nie miały ze sobą bezpośredniego połączenia. Aula na pierwszym piętrze od zachodu sąsiadowała z mniejszym pomieszczeniem gospodarczym dla służby, w którym zapewne szykowano potrawy przed ich wniesieniem do wielkiej sali. Do komunikacji między tymi pomieszczeniami służyły aż trzy portale. Dalej na zachodzie oczekiwać można by istnienia kuchni, jednak nie zachowały się po niej żadne pozostałości. W auli wschodnia część z powodu mieszczącego się tam podwyższenia i głównego stołu pana zamku, musiała zostać odgrodzona ścianką działową, tworzącą przy narożnej wieży trójkątną izbę. Oświetlenie auli zapewniały dwa północne i dwa południowe duże, ostrołuczne okna maswerkowe z bocznymi siedziskami we wnękach. Mniejsze czworoboczne okno doświetlało od południa przedsionek wejściowy, prawdopodobnie w średniowieczu oddzielony od reszty pomieszczenia jakąś przegrodą. Kominek musiał znajdować się po przeciwnej stronie, w ścianie wschodniej. Aula przykryta była otwartą więźbą dachową, zaś sąsiadujące z nią pomieszczenia płaskimi stropami, nad którymi utworzono jeszcze dodatkowe niskie komnaty. Co ciekawe zarówno zachodnie wejście do pomieszczenia gospodarczego, jak i główne wejście do auli oraz wschodnie przejście do wieży zamykane były na drzwi blokowane ryglami, osadzanymi w otworach w murze. Główna komnata reprezentacyjna i sąsiednie pomieszczenia mogły więc stanowić odcięte od reszty zamku schronienie.
Wieża południowo – wschodnia (Solar Tower) z powodu posadowienia na opadającym ku rzece terenie, otrzymała dodatkowo poziom piwniczny, umieszczony poniżej dwóch górnych kondygnacji. Prawdopodobnie z powodu bliskości rzeki był on wykorzystywany do składowania towarów wnoszonych przez boczną, zamykaną ryglem furtę. Piwnica przykryta była ostrołucznym sklepieniem kolebkowym, przeprutym w dwóch miejscach otworami komunikującymi się z pomieszczeniami na parterze. Doświetlały ją dwa rozglifione, wąskie otwory, choć z żadnego światło nie wpadało bezpośrednio do południowej wnęki z osobnym sklepieniem. Obok niej przypuszczalnie funkcjonowała łącząca się z parterem spiralna klatka schodowa. Parter wieży podzielony był na dwie komnaty: czworoboczną w części północnej, zaopatrzoną w kominek i latrynę oraz nieregularną w części południowej, dostosowaną kształtem do połączenia ze skrzydłem południowym, która skomunikowana była poprzez proste schody w grubości muru z górnym piętrem. Obie komory przykryte były sklepieniami, przy czym to w południowej wznoszono etapami, zapewne ze względu na problemy wynikające z nietypowego kształtu. Obie komory były też doświetlane pojedynczymi oknami. Północna zapewne pełniła rolę browaru lub podobnego pomieszczenia gospodarczego, południowa zaś była magazynem. Na pierwszym piętrze usytuowano jedną dużą komnatę prywatną, dostępną schodami bezpośrednio z dziedzińca i poprzez trójkątne pomieszczenie za aulą. Komnata ogrzewana była kominkiem, zaopatrzona w duże okna z bocznymi, kamiennymi ławami w niszach i dyskretnie ukrytą w murze latrynę, umieszczoną na końcu długiego korytarza osadzonego w grubości muru za schodami. Dodatkowo znajdowała się tam drewniana galeria z której korzystać mogli muzycy lub poeci w trakcie swych występów przed właścicielami zamku. Galerię osadzono na dwóch dużych, kamiennych wspornikach. Otwarta na więźbę dachową, doświetlana trójlistnie zamkniętym oknem, dostępna była przez schody w narożniku północno – wschodnim. Południowo – wschodni narożnik wieży, zapewne z powodu chęci kontrolowania rzeki i miasta, podwyższono do formy czworobocznej wieżyczki obserwacyjnej, zwieńczonej podobnie jak sama wieża blankowanym przedpiersiem.
Narożna wieża północno – wschodnia miała formę czworoboku o wymiarach 12,5 x 11 metrów, z lekkim występem w narożniku mieszczącym wewnątrz schody. Jej przyziemie podzielono na trzy sklepione izby o różnej wielkości, bez połączenia z piętrem. Dwie znajdowały się od strony dziedzińca z którego prowadziły do nich portale wejściowe, a trzecia, wąska i podłużna umieszczona była w murze wieży po stronie północnej. Ta ostatnia prawdopodobnie mieściła jedynie szambo z górnych latryn, choć doświetlały ją dwa małe otwory: jeden wysoko przebity od północy i jeden, wyjątkowo głęboki, w ścianie wschodniej. Wydaje się, iż zostały one utworzone wcześniej, przed podziałem przyziemia na komory, kiedy oświetlały jedną, niepodsklepioną jeszcze przestrzeń. Piętro wieży z komnatami ogrzewanymi kominkami oraz z latryną w narożniku północnym, zostało znacznie przekształcone w okresie nowożytnym, kiedy to zaadoptowano je na więzienie. Przypuszczalnie w średniowieczu służyło ono garnizonowi zamku, z czym związany był prosty, całkowicie utylitarny wygląd wieży. Piętro skomunikowane było z chodnikiem straży w koronie lekko załamanej, długiej na 11 metrów wschodniej kurtyny. Chodnik znajdował się tam na wysokości pomiędzy 2,5 a 3,5 metra nad poziomem dziedzińca. Od strony północnej gruba na niecałe 2 metry i długa na około 20 metrów kurtyna posiadała już chodnik straży na wysokości niecałych 7,9 metrów. Wieńczył ją otwarty chodnik straży z przedpiersiem osadzonym na wspornikach, poniżej którego w grubości muru umieszczony był podsklepiony korytarz o szerokości 1,2 metra i wysokości 1,9 metra. Korytarz ten skomunikowany był z wieżą północno – wschodnią na poziomie pierwszego piętra.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się jedynie ruina tak zwanego Nowego Zamku z przełomu XIII i XIV wieku. Widoczne są mury skrzydła południowego, wieżyczka komunikacyjna na dawnym dziedzińcu, wieża czworoboczna (Solar Tower), półcylindryczna wieża latrynowa i narożna, czworoboczna, znacznie przebudowana wieża po stronie północno – wschodniej. Szczęśliwie przetrwały XIV-wieczne arkady na zewnętrznej elewacji zamku i wieży południowo – wschodniej. W gąszczu współczesnej zabudowy odnaleźć można jeszcze relikty zewnętrznego pierścienia obwarowań. Niestety zamek otoczony został nowoczesnymi wieżowcami, fatalnie korespondującymi ze średniowieczną zabudową. Zwiedzanie wnętrz nie jest możliwe, choć zachowało się parę interesujących sklepionych pomieszczeń i portali.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
The Royal Commission on Ancient and Historical Monuments of Wales, Glamorgan Later Castles, London 2000.
Williams D., Gower. A Guide to Ancient and Historic Monuments of the Gower Peninsula, Cardiff 1998.