Historia
Pierwszy drewniano – ziemny zamek w St Donats został wzniesiony we wczesnych latach XI wieku, w trakcie normańskiej penetracji ziem południowej Walii, choć najstarsze przekazy o tamtejszych powinnościach lennych powiązanych z dobrami ziemskimi, przetrwały z lat 1173 – 1183. Związane były z nimi trzy rodziny: Butlerowie (Pincerna po łacinie), de Marcross, oraz de Hawey. Z nich najwcześniej w regionie Glamorgan pojawił się William Pincerna, odnotowany w 1130 roku na akcie fundacyjnym opactwa Neath. Nazwisko Pincerna oznaczało pełnienie urzędu cześnika lub podczaszego, natomiast Hawey było nazwą terytorialną wywodzącą się od Halsway i Combe Hawey w Somerset. Przypuszcza się, iż oba te nazwiska w rzeczywistości oznaczały jedną rodzinę, która na początku XII wieku wybudowała St Donats.
Najstarsze murowane obiekty zamku (donżon) zaczęto budować pod koniec XII wieku. Około 1233 roku syn Simona de Hawey, William de Hawey, poślubił dziedziczkę Marcrossów, natomiast Thomas de Hawey w 1233 roku sprzeciwił się rebelii Richarda Marshala, za co St Donats przejęte zostało na krótko przez buntowników. W drugiej połowie XIII wieku dziedzicami St Donats byli Thomas de Hawey II, następnie zmarły w 1287 roku John de Hawey, oraz Thomas de Hawey III, wraz ze śmiercią którego w 1298 roku wygasła męska linia rodu. W efekcie zamek drogą koligacji małżeńskich przeszedł na własność przybyłej ze Szwajcarii rodziny Stradlingów, poprzez małżeństwo sir Petera Statelynge (Estratelinge) z Joan de Hawey. Sir Peter, jego żona, a później jej drugi mąż John de Pembridge, powiększyli zamek na przełomie XIII i XIV wieku, obwarowując przedzamcze i powiększając donżon oraz bramę zamku górnego. Możliwe, iż prace te prowadził także między 1316 a 1327 rokiem syn Petera Statelynge, Edward Stradling.
W 1321 roku Edward Stradling dołączył do buntu szlachty przeciwko znienawidzonemu faworytowi króla Edwarda II, Hugh Despenserowi, za co jego dobra zostały skonfiskowane i przywrócone dopiero w 1324 roku. Syn Edwarda, sir Edward Stradling II, był dwukrotnie szeryfem w Glamorgan, a jego żona Gwenllian Berkerolles należała do rodu dzierżącego zamek Coity. Ich syn, William Stradling, na przełomie XIV i XV wieku brał aktywny udział w wydarzeniach politycznych na terenie Glamorgan i Gower, ale wziął także udział w pielgrzymce do Ziemi Świętej. Kolejny dziedzic St Donats, sir Edward Stradling III, ożenił się z córką wuja Henryka VI, kardynała i biskupa Winchester Henryka Beauforta. Został w 1423 roku szambelanem południowej Walii, a w 1438 roku szeryfem Carmarthenshire. Miał także za zadanie zwalczać piractwo na wodach południowej Walii, co jak na ironię, zrujnowało jego późniejsze lata. W 1449 roku jego najstarszy syn Henry i jego rodzina zostali porwani przez bretońskiego pirata Colyna Dolphyna podczas rejsu z Somerset do Walii. By ich wykupić za 1000 marek, Edward zmuszony był sprzedać część dóbr swego rodu. Zmarł w 1453 roku na pielgrzymce do Ziemi Świętej, St Donats zaś przejął jego syn Henry. Henry w trzeciej ćwierci XV wieku, albo jego następca Edward Stradling IV pod koniec XV wieku, przebudowali dużą część zamku górnego w celu polepszenia komfortu mieszkalnego.
W pierwszej ćwierci XVI wieku sir Edward Stradling IV szczycił się w St Donats dwoma parkami łowieckimi, odpowiednio dla jeleni i danieli. Przebudował także północne i zachodnie skrzydło zamku, w którym zmarł w 1535 roku, ustępując miejsca sir Thomasowi Stradlingowi II, dziedzicowi w latach 1535 – 1571. Ten powiększył w latach 40-tych rodowe dobra przejmując majątek kasowanych klasztorów, ale w 1551 roku uwięziony został w Tower of London z powodu intryg dworskich skierowanych przeciwko Edwardowi VI. Po okresie odzyskania wpływów za rządów Marii Tudor, w 1558 roku ponownie został uwięziony na dwa lata, tym razem przez Elżbietę I z powodu podejrzenia o upublicznienie cudownego krzyża z pnia jesionu, rozerwanego podczas wielkiej burzy w St Donats w Wielkim Tygodniu 1559 roku. Uwolniony w 1563 roku, resztę życia prawdopodobnie spędził na zamku St Donats. Jego następcą w 1571 roku został Edward Stradling V, który w ostatniej ćwierci XVI wieku założył w St Donats bibliotekę, podobno uznawaną za najlepszą w Walii.
Podczas angielskiej wojny domowej Stradlingowie poparli Karola I i z tego powodu po jej zakończeniu rodzina straciła na znaczeniu. Zachowali jednak zamek w St Donats aż do śmierci sir Thomasa Stradlinga, który zginął w pojedynku we Francji w 1738 roku. Majątek odziedziczył jego przyjaciel sir John Tyrwhitt, z którym podobno Thomas zawarł pakt, w którym każdy obiecał drugiemu swoje dziedzictwo w razie śmierci. Pod rządami rodziny Tyrwhittów zamek wszedł w okres długiego upadku i stopniowo popadał w ruinę. Częściową renowację rozpoczął dopiero po stu latach John Whitlock Nicholl Carne, który kupił zamek w 1862 roku. Niestety naprawy te nie miały wiele wspólnego z historycznym wyglądem zamku. Kolejny etap rekonstrukcji przypadł na lata 1901 – 1909, kiedy to nowy właściciel, Morgan Williams, dokonał rozległej i staranniejszej renowacji, zatrudniając znanych architektów Jerzego Fredericka Bodleya i Thomasa Garnera. W 1925 roku zamek kupił milioner William Randolph Hearst, który przeprowadził kolejną jego przebudowę, upodabniającą warownię do mieszkalnej rezydencji. Dokonał on wielu zmian, przekształcając pierwotne fragmenty zamku oraz kupując średniowieczne elementy architektoniczne w Wielkiej Brytanii i Francji, a następnie instalując je w St Donats (np. malowany, drewniany strop z kościoła w Bostonie, czy przeniesioną więźbę dachową z refektarza klasztoru Bradenstoke z początku XIV wieku).
Architektura
Zamek został wzniesiony na cyplu wzgórza ze stromymi stokami po stronie zachodniej i północno – zachodniej, we wschodniej części wąskiej doliny. Od zachodu zamek opływała niewielka rzeka Llys Weirydd, wpadająca w niedużej odległości na południu do wód Kanału Bristolskiego. Południowa część zamkowego wzgórza opadała nieco łagodniej serią tarasów, natomiast najbardziej przystępna była strona wschodnia, którą zabezpieczono suchą fosą. W jednym z zakoli rzeki, w dolinie u podnóża zamkowego wzniesienia, zbudowany został kościół farny św. Dunwyda.
Pierwotnie zamek tworzyły drewniano – ziemne obwałowania, obejmujące z grubsza okrągły w planie teren o średnicy około 50 metrów. Utworzony przez nie majdan należał do jednych z największych jakie utworzono na terenie Glamorgan. Pod koniec XII wieku początkową palisadę lub częstokół zastąpił kamienny mur obronny o grubości około 1,2 metra i wysokości 4,6 metra (do poziomu chodnika straży), który krótkimi, prostymi odcinkami otaczał wielokątny dziedziniec o wymiarach około 50 x 55 metrów. Bramę, prosty, utworzony w murze przejazd o szerokości 1,8 metra, usytuowano w północno – wschodniej części obwodu. Sąsiadowała z nią od południa masywna wieża – donżon (dziś zwana wieżą Mansella), wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach 10 x 6,5 metra, prawie w całości umieszczona wewnątrz obwodu, na terenie dziedzińca. Przed bramą przekopana została sucha fosa, przez którą przypuszczalnie przerzucano zwodzony most.
Wejście do donżonu pierwotnie wiodło od południa, przez portal umieszczony na pierwszym piętrze, do którego przystawiano drewniane schody, łatwe do usunięcia w razie zagrożenia. Donżon mieścił trzy kondygnacje: gospodarczo – magazynowe przyziemie, mieszkalno – reprezentacyjne pierwsze piętro, oraz prywatną komnatę mieszkalną na drugim piętrze, dostępną za pomocą spiralnej klatki schodowej umieszczonej w południowo – zachodnim ryzalicie. W dół, do nieoświetlonego przyziemia prowadził już tylko właz przebity przez drewniany strop i drabina. Komnata pierwszego piętra ogrzewana była kominkiem, zdobionym motywami liści wyrastającymi z centralnej maski na jego nadprożu. Podobnie jak przyziemie przykrywał ją drewniany strop osadzony na kamiennych konsolach. Przy wąskim portalu klatki schodowej umieszczono kamienną misę z odpływem skierowanym przez mury w kąt między donżon a wieżyczkę schodową. Podobny zbiornik umieszczono również przy portalu na drugim piętrze. Klatka schodowa wiodła powyżej drugiego piętra, na otwartą galerię obronną, ukrytą za przedpiersiem z krenelażem.
Na początku XIV stulecia wzniesiono mur obronny przedzamcza z wieżą bramną po stronie wschodniej oraz z czworoboczną, nieregularną wieżą wstawioną w narożnik północny. Podzamcze było o tyle nietypowe, iż zamiast wydzielać osobny dziedziniec przed główną częścią zamku, otoczyło swym murem cały starszy rdzeń, tworząc szerokie na 10-14 metrów międzymurze. Jego utworzenie wymagało zasypania starego przekopu. Nowy, zewnętrzny mur zaopatrzono w przedpiersie z merlonami wyposażonymi w szczelinowe otwory strzeleckie, osadzone na wystających z lica ścian wspornikach. Wjazd na podzamcze zapewniał budynek bramny, usytuowany w północno – wschodniej części obwodu. Posiadał on zamykany broną i zwodzonym mostem podsklepiony przejazd w przyziemiu oraz górne pomieszczenie dostępne południową spiralną klatką schodową, która przechodziła do formy wieżyczki strażniczo – ostrzegawczej, wyższej niż blankowane przedpiersie budynku bramnego. Po przeciwnej stronie podobna wieżyczka mieściła wewnątrz latrynę obsługującą pierwsze piętro. Umieszczone w nim pomieszczenie z mechanizmem obsługującym bronę, od strony polnej oświetlały dwa lancetowate okna zamknięte trójliśćmi, nad którymi centralnie położony merlon przebito krzyżowym otworem strzeleckim. Po bokach przejazdu bramnego nie było pomieszczeń straży. Przed bramą funkcjonował przekop, w XVI wieku wypełniony groblą zamkniętą ścianami bocznymi nad niewielką komorą, do której wchodziło się z rowu przez wejście w ścianie bocznej.
W początkowych latach XIV wieku rozbudowie uległy także fragmenty zamku górnego z donżonem na czele, który przedłużono ku stronie północno – wschodniej, na teren podzamcza. Utworzono w nim ponadto nowy, ostrołuczny, sfazowany portal na poziomie pierwszego piętra, przesunięty bardziej ku wschodowi w stosunku do pierwotnego, dostępny zewnętrznymi, murowanymi schodami i zamykany blokowanymi ryglem drzwiami. Wstawiono także kilka wczesnogotyckich okien, a w następnym etapie zbudowano małą wieżyczkę latrynową przyciśniętą do południowo – wschodniego narożnika. Nowa część donżonu nie otrzymała charakterystycznego, pochyłego cokołu, jaki miały mury z końca XII wieku.
Narożnik południowo – zachodni wewnętrznego pierścienia muru wzmocniła jedyna na zamku półcylindryczna wieża o średnicy około 8 metrów, kolejną, czworoboczną wieżę dobudowano po stronie południowo – wschodniej, a trzecią, również czworoboczną, po stronie północnej. Wszystkie one wysunięte zostały przed kurtyny z końca XII wieku. Odmiennie natomiast potraktowano budynek bramny zamku górnego, wzniesiony w całości po wewnętrznej stronie obwodu, przystawiony do starego donżonu. W jego przyziemiu umieszczono podsklepiony przejazd bramny, zamykany broną podnoszoną do pomieszczenia na piętrze. Profilowany portal przejazdu zamknięto łukiem odcinkowym. Wewnątrz sklepienie przebito czterema otworami strzeleckimi, tzw. mordowniami, zaś w północnej ścianie umieszczono przejście do małego pomieszczenia dla straży, wciśniętego w narożnik muru obronnego. Pomieszczenie to wyposażono w otwór strzelecki w ścianie wschodniej. Prawdopodobnie podobny otwór strzelecki miało pomieszczenie na piętrze budynku bramnego, ale w XV wieku w jego miejsce wstawiono późnogotyckie okno zamknięte pięcioliściem. Budynek bramny zwieńczony był przedpiersiem z machikułami.
W drugiej połowie XV wieku powiększeniu uległa powierzchnia mieszkalna i reprezentacyjna zamku, w wyniku wzniesienia na górnym dziedzińcu budynku auli (Stradling Hall). Usytuowano go w południowej części dziedzińca, na planie prostokąta o wymiarach około 12 x 8 metrów, z wejściem umieszczonym od strony dziedzińca w przedsionku i z drugim podobnym, czworobocznym ryzalitem połączonym narożnikiem z niewielkim starszym budynkiem z XIV wieku. Przedsionek z dwoma bocznymi, kamiennymi siedziskami we wnętrzu, prowadził do wydzielonej z auli ścianką działową sieni, która zabezpieczała główną salę przed przeciągami i w której przebywać mogła służba. Sień połączona też była z kuchnią, pierwotnie znajdującą się na terenie podzamcza, za kurtyną muru z końca XII wieku, oraz ze schodami prowadzącymi na piętro przedsionka, skąd przejść można było na balkon nad sienią, tradycyjnie przeznaczony dla muzyków. W auli stół lorda stał na podwyższeniu w zachodniej części, gdzie od południa ogrzewanie zapewniał kominek, a oświetlenie wpadało przez duże, trójdzielne okno o czworobocznym ościeżu, osadzone w ryzalicie północno – zachodnim i trójdzielne okno maswerkowe osadzone we wnęce z bocznymi siedziskami w ścianie północnej. Duża przestrzeń sali przykryta była otwartą więźbą dachową, nad którą ściany budynku zwieńczono krenelażem osadzonym na wspornikach. Blankowane przedpiersie miało już w XV wieku znacznie wyłącznie dekoracyjne. Po zachodniej stronie, na tyłach wieży półkolistej, znajdowały się pomieszczenia prywatne, do którym można się było wycofać ze zgiełku uczt i uroczystości w auli.
W drugiej połowie XV wieku zbudowano także w północno – zachodnim narożniku czworoboczną w planie wieżę Gibbetta. Otrzymała ona cztery kondygnacje połączone za pomocą spiralnej klatki schodowej, osadzonej w przyległej od południa wieżyczce komunikacyjnej. W dalszej kolejności w XV wieku zbudowane zostały skrzydła północno – wschodnie w pobliżu bramy i południowo – wschodnie sąsiadujące z donżonem. To ostatnie wypełniło całą przestrzeń aż do budynku auli, w stosunku do której znajdowało się pod skosem. Posiadało dwie kondygnacje, każdą z dwoma czworobocznymi komnatami i jednym trójkątnym pomieszczeniem połączonym z donżonem. Jego elewacja od strony dziedzińca charakteryzowała się ozdobnym przedpiersiem z krenelażem oraz dużymi, czworobocznymi oknami. Skrzydło północno – wschodnie było stosunkowo niewielkie, trójkondygnacyjne, zwieńczone krenelażem podobnie jak zabudowania po przeciwnej stronie dziedzińca. Każda kondygnacja mieściła jedną komnatą, oświetlaną jednodzielnymi, ostrołucznymi oknami oraz korytarz w przyziemiu połączony z wieżą północno – wschodnią. Na zamku dolnym prace z końca XV wieku ograniczyły się do utworzenia wielobocznej wieżyczki z klatką schodową, wysuniętej przed kurtynę zachodnią.
Na początku XVI wieku zbudowane zostało skrzydło zachodnie i komnaty skrzydła północnego. Dostawiono je pod kątami prostymi do wieży Gibbetta, w ten sposób, że całość uzyskała kształt litery L. Skrzydło północne od strony podzamcza uzyskało mały, czworoboczny ryzalit, a skrzydło zachodnie nieco większy aneks przy narożniku. Najpóźniejszą budowlą obronną, wzniesioną u schyłku średniowiecza, była wieża Lady Anny, usytuowana w narożniku południowo – zachodnim zewnętrznego muru obronnego.
Stan obecny
Zamek zachował się do czasów współczesnych, jednak jego wygląd jest efektem licznych przekształceń, niestety także nowożytnych, na skutek których większość podzamcza została zabudowana nowymi pomieszczeniami, takimi jak np. budynek jadalni (Dining Hall) po stronie północno – zachodniej, czy Bradenstoke Hall w części południowej, wzniesiony na terenie międzymurza po to by umieścić w nim średniowieczną więźbę dachową, przeniesioną na początku XX wieku z klasztoru Bradenstoke (jej wstawienie wymagało usunięcia skromnych ale starszych pomieszczeń gospodarczych). Po stronie południowo – zachodniej w latach 30-tych XX wieku rozebrano XVI-wieczną wieżę Lady Anny, zastąpioną, nową, większą konstrukcją, szereg nowożytnych budynków utworzono także w północnej części podzamcza, a budynek bramny zamku górnego podwyższono w XIX stuleciu. Zmiany przejawiają się również w nowych, dużych otworach okiennych starszych budynków. Obecnie właścicielem zamku jest prywatna uczelnia Atlantic College, jednak jego zwiedzanie jest możliwe w określonych dniach i porach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
The Royal Commission on Ancient and Historical Monuments of Wales, Glamorgan Later Castles, London 2000.