Historia
Opactwo St Dogmaels zostało założone w 1113 roku dla trzynastu mnichów sprowadzonych z francuskiego konwentu Tiron. Fundatorami byli Robert fitz Martin i jego żona, Maud Peverel. W 1120 roku opat William z Tiron przystał na prośbę Martina, aby przeorat St Dogmaels przekształcić w opactwo, wciąż podległe jednak swemu macierzystemu konwentowi z Francji. Jego pierwszym opatem został Fulchard, wybrany przez biskupa Bernarda z St Davids, który aby podtrzymywać silne więzi pomiędzy oboma domami zakonnymi, miał odwiedzać Tiron co najmniej raz na trzy lata.
W pierwszych latach istnienia opactwo narażone było na liczne niebezpieczeństwa, jako iż ziemie na obu brzegach rzeki Teifi często przechodziły z rąk do rąk w trakcie walijsko – angielskich konfliktów. W 1136 roku Anglo-Normanowie Roberta fitz Martina zostali pokonani w rozegranej nieopodal bitwie pod Crug Mawr i zmuszeni do wycofania. Dwa lata później wieś i opactwo St Dogmaels zostały złupione przez synów Gruffudda Ap Cynana, Owaina Gwynedda i Cadwaladra, a w 1165 roku walijski władca Lord Rhys wygnał mnichów z pobliskiego klasztoru w Cardigan. Pomimo wojen budowa klasztoru postępowała przez większość XII wieku i musiała być zaawansowana skoro w 1188 roku w opactwie przebywał znany mnich, kronikarz i pisarz, Gerald z Walii, który wraz z Baldwinem, arcybiskupem Canterbury, zbierał poparcie dla Trzeciej Krucjaty, podczas swojej wyprawy po Walii.
W 1198 roku opactwo włączone zostało w spór o obsadę stolca biskupiego w St Davids po śmierci Petera de Leia. Nowymi kandydatami byli Gerald z Walii oraz Walter, opat St Dogmaels, przy czym tego drugiego dyskwalifikował brak umiejętności czytania i pisania. Obaj początkowo zostali odrzuceni przez arcybiskupa Canterbury, choć Geralta wybrała miejscowa kapituła katedralna. Wściekły arcybiskup, który nie chciał obsadzać stanowiska Walijczykiem, nominował wówczas na biskupstwo Waltera z St Dogmaels. Spór dotarł aż do Rzymu, a papież ostatecznie odrzucił obie kandydatury.
Połowa XIII wieku była okresem prosperity dla opactwa, połączonym ze ściślejszą kontrolą okolicznych ziem przez Anglo-Normanów i odbudową zamku w pobliskim Cardigan około 1240 roku. Została wówczas ukończona budowa korpusu nawowego kościoła klasztornego, w połowie XIII wieku wzniesiono krużganki, a pod koniec XIII i na początku XIV wieku zbudowano większość zabudowań klasztornych oraz budynek infirmerii i kapitularz. W 1291 roku dochód opactwa wyceniony został na 58 £, co wskazywało na jego średnią wielkość przy walijskich standardach (dla porównania ubogi klasztor w Cardigan wyceniono jedynie na 16 £).
W XIV lub XV wieku znaczna część skrzydła zachodniego opactwa została przebudowana, aby zapewnić lepsze warunki mieszkalne dla opata oraz dla jego gości, lecz w okresie tym klasztor zaczął popadać w długi. Opat wysyłał skargi do króla Edwarda już w 1296 i 1317 roku narzekając na wojenne spustoszenia oraz zbyt wysokie podatki. Konwent miał również problemy z pozyskiwaniem nowych członków, szczególnie od połowy XIV wieku, kiedy to w Walię uderzyła „czarna śmierć”, kurcząc ilość mnichów w klasztorze. St Dogmaels nigdy w pełni nie podniósł się po epidemii. W trakcie biskupiej wizytacji z 1402 roku stwierdzono, iż w opactwie żyje jedynie czterech mnichów łącznie z opatem. Co więcej skrytykowani zostali oni za obżarstwo, nieprzestrzeganie klasztornej reguły, pijaństwo i kontakty z kobietami.
Na początku XVI wieku sytuacja konwentu nieco się poprawiła. Wyremontowano zrujnowane prezbiterium kościoła, przebudowano w późnogotyckiej stylistyce północny transept, a ilość mnichów zwiększyła się do sześciu. Pomimo stopniowej i powolnej poprawy, w związku z postępującą reformacją w 1536 roku opactwo zostało rozwiązane, podobnie jak wszystkie inne konwenty w kraju, które zgodnie z zarządzeniem Henryka VIII nie osiągały rocznego dochodu większego niż 200 £ (St Dogmaels miało jedynie 87 £ rocznego zysku). W tym czasie w klasztorze żyło tylko ośmiu mnichów i opat. Większość opactwa wynajęto Johnowi Bradshawowi z Presteigne w Radnorshire, który w jego obrębie zbudował rezydencję mieszkalną. Do jej wznoszenia wykorzystywał kamienie z zabudowań klasztoru, co przyczyniło się do jego szybkiego popadnięcia w całkowitą ruinę.
Architektura
Opactwo założono na zachód od miasta Cardigan u ujścia rzeki Teifi do Morza Irlandzkiego. Położone było pośród łąk i pól, przedzielonych niewielkim strumieniem spływającym z położonej na południu wąskiej doliny. Składało się z kościoła i przyległych do niego od południa zabudowań klasztornych.
Kościół początkowo planowano wznieść jako budowlę opartą na planie krzyża łacińskiego z trójnawowym korpusem i krótkim czworobocznym prezbiterium, prawdopodobnie zakończonym na wschodzie apsydą. Apsydialne kaplice miały znajdować się również przy obu ramionach transeptu, a nad skrzyżowaniem naw znajdować się miała czworoboczna wieża. Z planów tych w XII wieku zdołano zrealizować jedynie prezbiterium, południowy transept z apsydą, niewysoką wieżę, wschodnie przęsło korpusu oraz częściowo nawę południową. Korpus kościoła ukończony został w pierwszej połowie XIII wieku, jednak w znacznie uproszczonej, jednonawowej formie, przy czym wzniesioną wcześniej nawę południową przekształcono na północny ciąg krużganków, a nową nawę nieco przedłużono ku zachodowi. Korpus był dość nietypowy, gdyż nie posiadał zachodniego portalu wejściowego, prawdopodobnie ze względu na pochylenie pobliskiego zbocza, które nie dawało zbyt dużo miejsca. Wejścia umieszczono po stronie północno – zachodniej i południowej, skąd można było się przedostać do krużganków. W pobliżu tego portalu, w narożniku kościoła wstawiono także schody prowadzące na poddasze ponad nawą lub do pomieszczeń opata. Północna ściana nawy poza jednym czwórdzielnym oknem nie posiadała więcej otworów okiennych, natomiast w XIV stuleciu w fasadę zachodnią wstawiono nowe ostrołukowe okno o bogatej dekoracji maswerkowej. Pierwotnie posadzka nawy wyłożona była kamiennymi płytami, w XV wieku zastąpionymi mniejszymi płytkami. W jej wschodniej części umieszczono kamienne lektorium z portalem pośrodku, odgradzające część kościoła dostępną dla świeckich od części osiągalnej wyłącznie dla mnichów. Szczyt lektorium dostępny był przez spiralną klatkę schodową w północno – zachodniej części przecięcia naw. W miejscu tym, pod wieżą kościoła znajdował się chór mnichów ze stallami blokującymi przejście do północnego i południowego transeptu.
W pierwszej połowie XIII wieku przedłużono o dwa przęsła prezbiterium kościoła, pod którymi umieszczono, nietypową dla walijskich kościołów klasztornych, kwadratową w planie kryptę, prawdopodobnie przeznaczoną do przechowywania relikwii. Dzięki temu główny ołtarz stanął na 60 centymetrowym podwyższeniu osiągalnym po paru schodkach. Do krypty prowadziły schody w północnej części prezbiterium. Posiadała ona grube mury oświetlane szczelinowymi okienkami z trzech stron, serię małych nisz do ustawiania świec oraz sklepienie żebrowe podtrzymywane przez centralny filar oraz służki opadające na posadzkę w narożnikach i pośrodku każdej ściany.
Ostatnią zmianą w wyglądzie kościoła była późnogotycka przebudowa północnego transeptu z początku XVI wieku. Dzięki wzmocnieniu z zewnątrz jego ścian przyporami, możliwe było założenie wewnątrz kamiennego sklepienia oraz przeprucie w północnej ścianie dużego ostrołukowego, czterodzielnego okna i mniejszych trójdzielnych okien w dwóch ścianach bocznych. Wyszukane sklepienie żebrowe opierało się na wspornikach wyrzeźbionych między innymi na kształt aniołów i lwa. Transept północny, podobnie jak południowy służył jako przejście łączące nawę z prezbiterium, z powodu odgrodzenia centralnej części kościoła przez stalle mnichów.
Otoczony krużgankami wirydarz przylegał bezpośrednio do południowej ściany nawy kościoła. Jego centralny dziedziniec pierwotnie służył jako ogród, gdzie uprawiano zioła i warzywa, natomiast krużgankami można się było dostać do większości klasztornych budynków. Były one przykryte jednospadowymi dachami opartymi na ostrołukowych arkadach i kolumnach, łączonych po dwie przez pojedyncze kapitele.
Najstarsze pomieszczenia klasztorne z przełomu XII i XIII wieku, znajdowały się w skrzydle zachodnim, gdzie prawdopodobnie początkowo mieściło się na piętrze dormitorium oraz w północnej części przyziemia tzw. rozmównica – izba w której bracia mogli kontaktować się z osobami świeckimi. Główne pomieszczenie zachodniego skrzydła na poziomie parteru mieściło klasztorną spiżarnię i było oświetlane od zachodu przez serię wąskich okienek. W XIV lub XV wieku dobudowano do zachodniego skrzydła położony prostopadle budynek, z pomieszczeniami dla gości oraz prywatnymi komnatami opata (w tym jedną ogrzewaną kominkiem) i kaplicą na piętrze.
W skrzydle południowym z końca XIII i początku XIV wieku znajdował się pośrodku refektarz oraz w skrajnej wschodniej części tak zwany pokój dzienny, przy którym ze zwartej zabudowy wystawał blok latrynowy. Ujścia jego ścieków skierowane były w stronę płynącego w pobliżu strumienia. Przed portalem wejściowym refektarza usytuowany był lawatarz w postaci kamiennej misy do mycia rąk przed posiłkami. W części zachodniej skrzydła prawdopodobnie funkcjonowała kuchnia, po której pozostały ślady w postaci trzech owalnych pieców, natomiast od wschodu z refektarzem sąsiadować mogło kalefaktorium, czyli jedyne w klasztorze poza kuchnią i infirmerią ogrzewane pomieszczenie.
XIII-wieczne skrzydło wschodnie posiadało dwie kondygnacje. Piętro zapewne mieściło sypialnie mnichów – dormitorium (połączone tzw. nocnymi schodami z transeptem kościoła i tzw. dziennymi schodami z krużgankiem), natomiast na poziomie przyziemia od północy zakrystię oraz izby do prac dziennych, a dalej przejście wiodące do infirmerii, która została wzniesiona pod koniec XIII wieku w osobnym, wolnostojącym budynku. Wejście do niego wiodło od zachodu przez ostrołukowy portal, a po stronie południowej znajdował się sklepiony ryzalit. Pod koniec XIII lub na początku XIV wieku zbudowany został także kapitularz, dostawiony do skrzydła wschodniego. Bracia gromadzili się tam codziennie by radzić o sprawach klasztoru i czytać regułę zakonu.
Stan obecny
Z zabudowań klasztornych i kościoła zachowały się jedynie zrujnowane fragmenty. Przetrwała północna i zachodnia ściana nawy, północny transept, fragment kapitularza oraz zrujnowany budynek infirmerii. Częściowo zachowała się krypta pod dwoma wschodnimi przęsłami prezbiterium oraz płytki podłogowe z XV wieku na dużych powierzchniach nawy. Pozostała część klasztoru zarysowana jest jedynie niskimi murami przyziemia i fundamentami. Zabytek jest pod ochroną agendy rządowej Cadw i udostępniony do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Hilling J., Cilgerran Castle, St Dogmaels Abbey, Cardiff 2000.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.