Historia
Według tradycji w połowie VI wieku na najbardziej na zachód wysunięty walijski półwysep przybył z Irlandii święty Dawid. Założył on wczesnośredniowieczny kompleks monastyczny, przy którym z czasem wyrosła osada, nazywana jeszcze wówczas Menevią, a później nazwą przejętą od imienia fundatora. Między 645 a 1097 rokiem St Davids było wielokrotnie atakowane, między innymi przez Wikingów, zawsze jednak po pewnym czasie mnisi wracali i odbudowywali klasztor. W trakcie najazdów zginęło dwóch biskupów, zamordowanych przez napastników: Moregenau w 999 roku i Abraham w 1080. Pomimo tego, St Davids stało się tak ważnym ośrodkiem religijnym i intelektualnym, iż w IX wieku król Alfred wezwał tamtejszą wspólnotę zakonną, na pomoc w odbudowie życia intelektualnego królestwa Wessex.
W 1081 roku St Davids odwiedził król Wilhelm Zdobywca, prawdopodobnie aby zbadać strategiczne zalety osady, z powodu jej bliskiej odległości od Irlandii. Nie bez znaczenia mogło także być, iż w tym samym roku spotkanie w St Davids urządzili również król Gwynedd, Gruffydd ap Cynan, biskup Sulien oraz południowo walijski władca Rhys ap Tewdwr. Niedługo później, w 1093 roku, Normanowie przejęli klasztor i ufundowali biskupstwo. Jego dochody zagwarantowali pielgrzymi, po tym jak w 1120 roku św. Dawid został kanonizowany, a papież uznał, iż dwie wizyty w St Davids równały się wadze wizyty w Rzymie. Stało się tak pomimo niemożności odnalezienia doczesnych szczątków świętego Dawida, a w konsekwencji braku relikwii (rzekomy grób Dawida odnaleziono dopiero w 1275 roku). W 1115 roku król Henryk I mianował miejscowym biskupem Bernarda, byłego kanclerza królowej Matyldy, który w 1123 uzyskał z rąk papieża Kaliksta II przywilej na ustanowienie w St Davids centrum pielgrzymkowego. Zaczął on również reformę klasztornej społeczności, powołując kapitułę na miejscu półmonastycznych kanoników zwanych w Walii clas, oraz rozpoczął budowę katedry, która została konsekrowana już w 1131 roku. Nie udało się jedynie Bernardowi ustanowić osobnej archidiecezji walijskiej, z powodu sprzeciwu króla i arcybiskupa Canterbury.
W 1171 roku St Davids odwiedził król Henryk II, który zauważył potrzebę powiększenia katedry. Budowę nowego kościoła rozpoczęto około 1180 – 1182 roku, pod patronatem Piotra de Leia, normańskiego biskupa St Davids. Powstał wówczas romański korpus nawowy, a w następnym stuleciu dobudowano prezbiterium, ramiona transeptu oraz wieżę na przecięciu naw. Ta ostatnia niestety zawaliła się już w 1220 roku, zaś kolejne zniszczenia przyniosło trzęsienie ziemi z 1247 roku. Naprawę uszkodzonej katedry rozpoczęto niezwłocznie i ukończono w latach 50-tych XIII wieku. W ciągu kolejnych lat dobudowano kaplicę św. Tomasza Becketta i Najświętszej Maryi Panny. W pierwszej połowie XIV wieku pracami budowlanymi kierował biskup Henry Gower. Podwyższył on nawy boczne korpusu i prezbiterium oraz przekształcił ich okna w stylu dojrzałego gotyku angielskiego. Podwyższono również wieżę o jedną kondygnację. W 1365 roku biskup Adam Houghton i John of Gaunt zaczęli budować kolegium św. Marii i jego kaplicę (chantry). Później dobudowano wirydarz z krużgankami, które połączyły nowe budynki z katedrą. W czasie biskupstwa Edwarda Vaughana w latach 1509-1522 wzniesiono kaplicę Świętej Trójcy, ze sklepieniem wachlarzowatym, które być może zainspirowało King’s College w Cambridge.
Pierwszym protestanckim biskupem St Davids został w latach 1536 – 1548 William Barlow. Próbując walczyć z przesądami, nakazał on rozebranie sanktuarium św. Dawida, skonfiskował relikwie świętego i próbował bezskutecznie przenieść siedzibę biskupstwa do bardziej zanglicyzowanego a mniej konserwatywnego Carmarthen. Katedra nie uległa zamknięciu prawdopodobnie dzięki zwróceniu uwagi Henrykowi VIII, iż złożony było w niej jego dziadek, choć w 1550 roku biskup Farrer spalił zachowane średniowieczne modlitewniki jako pozostałości starego porządku. W okresie tym jednak nie tylko niszczono. Przebudowy doczekała się nawa główna, której dach i strop z dębu irlandzkiego zostały zbudowane w latach 1530-1540.
Ustanowienie republiki w połowie XVII wieku miało wpływ na wiele katedr i kościołów w Anglii. W 1648 roku katedra w St Davids została poważnie uszkodzona przez żołnierzy, wysłanych przez parlament do pozyskania ołowiu z jej dachu. Zniszczone zostały wówczas organy i dzwony, a wszystkie witraże rozbito. Wschodni kraniec katedry, pozbawiony ołowiu, popadł w ruinę i pozostawał niezadaszony przez ponad dwa stulecia. Restaurację katedry przeprowadzono między końcem XVIII a początkiem XX wieku. W 1793 roku John Nash odnowił fasadę zachodnią, jednak zatarł jej romański charakter i spowodował, iż była niestabilna już po parudziesięciu latach. Na początku XIX wieku William Butterfield odnowił okna w nawach bocznych, założył nowe okno w północnej ścianie transeptu, a w 1844 roku przekształcił południowe ramię transeptu w farę. Ze względu na zły stan budowli, zwłaszcza grożącej zawaleniem wieży, ponownej renowacji dokonał George Gilbert Scott w latach 1862-1878. Kolejne prace naprawcze, głównie przy kaplicach, prowadzono na początku XX stulecia.
Architektura
Najwcześniej powstałą częścią romańskiej katedry był wzniesiony w czwartej ćwierci XII wieku trójnawowy, sześcioprzęsłowy korpus o formie bazyliki. Z powodu znacznej szerokości nawy głównej wynoszącej około 10 metrów, a zarazem niewielkiej wysokości 14 metrów, uzyskał on charakterystyczny, jakby spłaszczony kształt. Słabe fundamenty i trzęsienia ziemi, jakie miały miejsce w XIII wieku, spowodowały wychylenie się ściany zachodniej, wskutek czego podjęto decyzję o przykryciu korpusu drewnianym stropem zamiast kamiennym sklepieniem. Charakterystyczna była również odmienna wysokość posadzki kościoła, gdyż różnica między jego wschodnią a zachodnią częścią wynosiła aż 4 metry. Spowodowane było to posadowieniem korpusu na żwirze koryta dawnej rzeki. Prawdopodobnie z powodu starszych zabudowań po wschodniej stronie katedry terenu nie wyrównano, ale nietypowo różnicę zniwelowano stopniowo wydłużając filary międzynawowe po stronie zachodniej, dzięki czemu arkady mogły być skonstruowane na tym samym poziomie.
Pomimo relatywnie niewielkiej wysokości wnętrze nawy głównej otrzymało formę trójpoziomową. Najniższą część stanowiły półkoliste, bogato profiowane i zdobione arkady, oparte na masywnych, na przemian kolistych i wielobocznych w przekroju filarach, profilowanych półkolumienkami z kapitelami (trzema na każdym filarze od strony naw bocznych, gdzie miały podtrzymywać planowane sklepienia, oraz pojedynczymi z każdej pozostałej strony świata). Wyżej znalazły się ostrołuczne przeźrocza triforium, porozmieszczane po dwa w wysokich arkadach otwartych na okna clerestorium. Dwie arkady clerestorium przypadły na jedną główną arkadę międzynawową.
Wnętrze korpusu pierwotnie oświetlały niezbyt duże okna półkoliste, w pierwszej połowie XIV wieku w nawach bocznych przekształcone na duże, ostrołuczne okna z trójdzielnymi, kunsztownymi maswerkami. Ich głównym materiałem budowlanym był pochodzący z miejscowych kamieniołomów jasnopurpurowy piaskowiec, natomiast maswerki wykonano z kamienia żółtokremowego. W celu umieszczenia większych gotyckich okien, początkowo niskie nawy boczne, zostały podwyższone. Okna clerestorium w nawie głównej pozostawiono natomiast w pierwotnej, romańskiej formie.
Przed 1220 rokiem do korpusu nawowego dobudowany został transept oraz prostokątne w planie, trójnawowe prezbiterium. Nawę od transeptu od XIV wieku oddzielało olbrzymie, bogato zdobione, kamienne lektorium, połączone z grobowcem biskupa Gowera. Wydzielało ono zachodnią część przeznaczoną dla zwykłych wiernych oraz część wschodnią, kapłańską, za którą znajdowały się stalle kanoników. Jego wnętrze było tak obszerne że zostało przekryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym i pokryte ściennymi polichromiami. Sam transept otrzymał dość znaczną długość. Posiadał we wschodniej ścianie po trzy profilowane arkady na północy i południu. Wewnętrzne prowadziły do naw bocznych chóru, środkowe były ślepe, a zewnętrzne połączyły się z bocznymi kaplicami. Na przecięciu naw umieszczona została czworoboczna wieża, po częściowym zawaleniu w 1220 roku, przebudowana w co najmniej dwóch fazach. Wpierw została podwyższona na początku XIV wieku o część przeprutą dużymi ostrołucznymi, dwudzielnymi oknami, a jej górna partia z galerią i sześciobocznymi sterczynami została dodana około 1500 roku. W efekcie wieża osiągnęła wysokość 38 metrów. Wspaniały drewniany, ale imitujący kamienne sklepienie strop wieży, utworzono w latach 1300-1325.
Po wschodniej stronie północnego ramienia transeptu, na początku XIII wieku, zbudowana została czworoboczna, choć nieregularna w planie kaplica św. Tomasza Becketa, być może umieszczona na miejscu starszego, niedużego kościoła św. Andrzeja, rozebranego po wzniesieniu transeptu. W XIV wieku jej gruntownej przebudowy dokonał biskup Gower, lecz wewnątrz pozostawiona została wczesnogotycka podwójna piscina. Ponad kaplicą, na pierwszym piętrze, umieszczone zostało pomieszczenie pierwotnie pełniące rolę kapitularza, a później biblioteki katedralnej. Na drugim piętrze znajdował się skarbiec katedralny.
Pierwotne prezbiterium posiadało sześć przęseł, ale były one dużo węższe niż w nawie. Jego arkady osadzone zostały naprzemiennie na okrągłych i ośmiobocznych filarach z wałkami. W części południowej w partii clerestorium umieszczono korytarz – galerię, utworzony po tym jak zrezygnowano z zasklepienia naw bocznych. W XIV wieku, podobnie jak w korpusie nawowym, okna naw bocznych prezbiterium także zostały przekształcone w duchu modnego wówczas gotyku. Ściany wzdłużne po podwyższeniu przepruto wówczas ostrołucznymi otworami z trójdzielnymi maswerkami. Prawdopodobnie nieco wcześniej, pod koniec XIII wieku, przy wschodniej ścianie prezbiterium wzniesiona została prostokątna w planie kaplica Mariacka (Lady Chapel). Jej budowę ukończył biskup Martin, a w XIV wieku biskup Gower dodał sedilia i nagrobki. Pierwotnie kaplica była pięcio lub sześcioprzęsłowa, ale w XVI stuleciu biskup Vaughan przebudował ją na dwuprzęsłową. Podwyższono wówczas mury o około 3 metry, przykrywając wewnątrz sklepieniem o wyszukanym układzie profilowanych żeber, łączonych w miejscach przecięć zwornikami o kształtach tarcz herbowych. Przy południowo – zachodnim narożniku kaplicy Mariackiej usytuowana została mała kaplica św. Edwarda Wyznawcy, będąca przedłużeniem nawy południowej prezbiterium.
Po północnej stronie nawy w XIV wieku utworzono kwadratowy, otoczony krużgankami wirydarz o wymiarach 22 x 22 metry. Pierwotnie skrzydło zachodnie krużganka składało się z dwóch kondygnacji, podczas gdy wschodni krużganek był trójpoziomowy. Można się było nimi dostać do ufundowanego w 1365 roku budynku kaplicy kolegium św. Marii, które służyło mistrzowi i siedmiu księżom obsługującym katedrę.
W latach 1538-1539 nawę główną przykryto nietypowym i unikalnym dla brytyjskich katedr, drewnianym, wykonanym z irlandzkiego dębu stropem, składającym się z serii paneli, dwóch na jedno przęsło i sześciu na szerokość nawy. W co drugim panelu w poprzek nawy umieszczono wzmacniające konstrukcję ażurowe drewniane arkady, wypełnione zdobieniami w formie małych trójliści. W miejscach łączeń arkad zamontowano bogato zdobione, zwisające zworniki.
Stan obecny
Katedra św. Dawida w St Davids jest najokazalszym, najbardziej monumentalnym średniowiecznym zabytkiem sakralnym na terenie Walii. Jej obecny wygląd jest wynikiem prac budowlanych prowadzonych przez większą część wieków średnich. Najstarsze mury z końca XII wieku i początku XIII stulecia przetrwały w korpusie nawowym i transepcie, a także w nawie głównej prezbiterium, natomiast wschodnia część kościoła oraz kaplica św. Tomasza przy transepcie są efektami rozbudowy gotyckiej, która wprowadziła nowy wystrój także w części romańskiej. Efektem nowożytnej przebudowy jest cała fasada zachodnia, choć naśladuje ona wygląd elewacji widoczny na najstarszych zachowanych źródłach ikonograficznych. Nowożytną jest również kaplica przy południowym ramieniu transeptu. Do najcenniejszych elementów katedry należy strop nawy głównej korpusu z pierwszej połowy XVI wieku, kaplica Mariacka z XIII/XIV wieku (przebudowana w stylistyce późnogotyckiej), warto także zwrócić uwagę na zespół bramny prowadzący na przykatedralny teren.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.
Wyn E., St Davids Cathedral, Andover 1996.
Wyn E., St Davids Cathedral, Andover 2002.