Historia
Kościół św. Marii Magdaleny zbudowany został na przełomie XI i XII wieku z fundacji możnej rodziny de Cleare. Około połowy XII stulecia podarowany został kluniackiemu konwentowi sprowadzonemu z podparyskiego Saint Martin des Champs. Walijska filia była niewielka, wiadomo iż w 1350 roku znajdował się w niej jedynie przeor i jeden mnich. Klasztor rozwiązał w 1414 roku Henryk V, z powodu toczącej się wojny stuletniej z Francją i niechęci utrzymywania konwentów podległych zagranicznym klasztorom. W 1446 roku kościół podarowany został oksfordzkiemu kolegium All Souls College jako świątynia parafialna. Prawdopodobnie w tym okresie powiększony został o wieżę. W 1680 roku zawaleniu ulec miał dach, a jedna ze ścian nabrała przechyłu, czemu zaradzono pogrubiając mury nawy. W latach 1853-1855 i ponownie w okresie 1883-1884 kościół poddawany był wiktoriańskim remontom, w trakcie których wymieniono okna, posadzki, dachy i wyposażenie, podparto prezbiterium przyporami oraz dobudowano zakrystię.
Architektura
Romański kościół otrzymał pojedynczą, ale bardzo dużą nawę na planie mocno wydłużonego prostokąta. Być może pierwotnie po stronie wschodniej zamknięta była ona apsydą, którą pod koniec XIII wieku lub na początku XIV stulecia zastąpiono czworobocznym prezbiterium o bardziej regularnych ścianach. Prezbiterium wzniesiono jako węższe, krótsze i niższe od nawy. Obie części pierwotnie pozbawione były jakichkolwiek aneksów i przykryte osobnymi dachami dwuspadowymi, choć od południa, w miejscu gdzie przerwany został cokół, mogły przylegać zabudowania kluniackich mnichów. Wejście do kościoła prowadziło od południa poprzez ścianę nawy.
Wewnątrz kościoła nawę i prezbiterium połączono okazałą, wykonaną z ciosanego wapienia arkadą tęczy z pierwszej fazy budowy. Zamknięto ją niską, półkolistą i uskokową archiwoltą z naprzemiennie obłych i ostro zakończonych wałków. Przejście oflankowały po dwie półkolumny z kapitelami zdobionymi pionowymi i ukośnymi liniami ułożonymi na podobieństwo prostych liści, przy czym wewnętrzne kapitele dodatkowo uzyskały zwieńczenia w postaci półkolistych i wklęsłych wzorów, a zewnętrzne kapitele narożne woluty i rzeźbione zwierzęce maszkarony. W późniejszym okresie średniowiecza arkadę przegrodzić mogło lektorium, o czym świadczyłyby szczeliny w dwóch wschodnich uskokach. Wejście na jego górną galerię możliwe byłoby przez schody przy północnej ścianie nawy, pierwotnie doświetlane małym otworem szczelinowym. Po przeciwnej stronie arkady tęczy, zapewne z powodu lektorium, wykonano otwór do podglądania ołtarza.
W XV wieku do zachodniej ściany nawy dostawiona została na osi kościoła czworoboczna wieża, wysoka i o surowym wyglądzie, sugerująca funkcje obronne oprócz tradycyjnego przeznaczenia na dzwonnicę. Z jej południowo – wschodniego narożnika wysunięto ryzalitowo wieżyczkę z klatką schodową, zwieńczoną podobnie jak główna część wieży krenelażem. Ryzalit nie otrzymał jednak przedpiersia osadzonego na konsolach, w które wyposażono główną partię wieży. Przyziemie wieży przykryte zostało sklepieniem kolebkowym i otwarte na nawę ostrołucznym przejściem, choć pierwotnie mogło ono nie posiadać portalu w ścianie zachodniej.
W trakcie XIII/XIV-wiecznej i XV-wiecznej przebudowy wszystkie romańskie okna zostały powiększone, zastąpione wpierw gotyckimi, a następnie późnogotyckimi dużymi otworami ostrołucznymi. Przypuszczalnie część z nich, albo nawet wszystkie, posiadały ostrołuczne okapniki, a także maswerki tworzące popularne wówczas trójliście, pięcioliście i tak zwane ośle grzbiety. Prostsze, czworoboczne formy posiadały jedynie otwory w wieży, a szczególnie małe szczeliny doświetlające jej klatkę schodową.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego średniowieczne mury obwodowe nawy, prezbiterium i wieży, jednak widoczne od strony zewnętrznej detale architektoniczne zostały w większości wymienione w XVII, XVIII i XIX wieku. Dotyczy to przede wszystkim okien z ich maswerkami, choć część z nich może naśladować kształt otworów gotyckich (północne okno w nawie) oraz późnogotyckich (wschodnie okno prezbiterium). Efektem nowożytnych prac budowlanych są też obecne blanki wieży, prawdopodobnie jej portal zachodni, cała więźba dachowa.
Cechą charakterystyczną dzisiejszego kościoła jest znacznie odchylenie od pionu bocznych ścian nawy, zapewne pod ciężarem dachu i być może ciężkich belek więźby dachowej, lub z powodu błędów popełnionych w trakcie budowy fundamentów. Mury zostały wzmocnione przez zewnętrzną obudowę z kamienia, ale odchylenie od pionu jest dostrzegalne wewnątrz kościoła. Nowożytnym dodatkiem są dwie przypory podpierające prezbiterium od strony wschodniej. Zapewne wraz z ich budową przemurowana została także górna część wschodniego szczytu prezbiterium.
Najcenniejszym i zarazem najstarszym skarbem kościoła jest oddzielająca nawę od prezbiterium arkada tęczy, wspaniały przykład sztuki romańskiej o wyjątkowo dużych rozmiarach, jak na tego typu wczesnośredniowieczny element w niewielkiej walijskiej osadzie. Poza romańską chrzcielnicą i późnośredniowiecznym sklepieniem podwieżowego pomieszczenia wszystkie pozostałe widoczne wewnątrz elementy architektoniczne i wyposażenie pochodzą z okresu nowożytnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Banks R.W., Welsh Records in the time of the Black Prince, „Archaeologia Cambrensis”, 4/1873.
Glynne S.R., Notes on the Older Churches in the Four Welsh Dioceses, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1885.
Lewis S., A Topographical Dictionary of Wales, London 1833.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, An Overview of the Churches in Carmarthenshire, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, V County of Carmarthen, London 1917.