Historia
Według tradycji pierwszy kościół i niewielki klasztor miał powstać w St Asaph już w drugiej połowie VI wieku z inicjatywy świętego Kentigerna, biskupa Strathclyde. Jego następcą miał być biskup Asaf, od którego imienia osada przyjęła nazwę. W późniejszych latach miejscowa społeczność monastyczna mogła nadal funkcjonować, ale biskupstwo popadło w stan zawieszenia, aż do czasu przeprowadzonej przez anglo-normańskich najeźdźców reorganizacji administracyjnej walijskiego Kościoła. Pierwsza wiarygodna wzmianka pisemna o St Asaph odnotowana została w z 1143 roku, kiedy to kościół wspomniano jako „Lanelvensis Ecclesiae”, od walijskiej nazwy osady Llanelwy, utworzonej od pobliskiej rzeki Elwy. W papieskim rejestrze podatkowym z 1291 roku użyto już nazwy St Asaph („Ecclesia Cathedralis de Sancto Asaph”).
Budowa wczesnogotyckiego kościoła katedralnego rozpoczęła się w pierwszej połowie XIII wieku. Z przekazów pisemnych wiadomo, że w 1239 roku była już w toku. W 1281 roku prace budowlane prawdopodobnie były ukończone, gdyż do kościoła przeniesione zostały relikwie św. Asafa, będące później celem licznych pielgrzymek. Już jednak w kolejnym roku katedra spłonęła w trakcie podboju północnej części Walii przez króla Edwarda I, rzekomo z powodu wspierania powstańców przed biskupa Aniana II. Biskup początkowo miał dobre kontakty z Edwardem, z którym korespondował odnośnie królewskich planów, dotyczących przeniesienia stolicy diecezji do budowanego wówczas i bezpieczniejszego Rhuddlan. Edward obiecywał ziemię pod nową katedrę i wsparcie finansowe w wysokości 1000 marek, ale nim Rzym zdążył odpowiedzieć, papież Marcin IV zmarł, a projekt ostatecznie upadł. Tymczasem biskup popadł w niełaskę u króla z powodu konszachtów z Llywelynem ap Gruffuddem. Został na krótko wygnany, choć za wstawiennictwem arcybiskupa Peckhama powrócił na biskupi tron w 1284 roku.
Odbudowę katedry ze zniszczeń wojennych rozpoczął biskup Anian II, wkrótce po powrocie do St Asaph w 1284 roku. Prace budowlane prowadzono też na początku XIV wieku, za kadencji biskupa Leoline of Bromfield i między 1315 a 1354 rokiem, za urzędowania biskupa Dafydda ap Bladdyna. Wpierw przebudowano korpus nawowy, wraz z arkadami, clerestorium i fasadą, prawdopodobnie pod koniec pierwszej ćwierci XIV wieku wzniesiono transept, natomiast w latach w 1391-1392 zbudowana została wieża, wzniesiona pod nadzorem mistrza budowlanego Roberta Fagana z Chester.
Na początku XV wieku znaczne obszary Walii objęło wielkie walijskie powstanie pod wodzą Owaina Glyndŵra. W jego trakcie katedra w St Asaph została w 1402 roku spalona, co wymusiło ponowne zadaszenie budynku i przeprowadzenie innych prac remontowych najbardziej zniszczonych fragmentów kościoła. Jeszcze w 1442 roku Henryk VI pisał, że katedra wraz z całym wyposażeniem była zniszczona, podobnie jak sąsiedni pałac biskupi i pozostałe zabudowania kanoników. Przeciągającą się odbudowę zakończył dopiero biskup Redman w 1482 roku, za którego wnętrze kościoła upiększono późnogotyckim wyposażeniem.
Angielska wojna domowa z XVII wieku spowodowała bliżej nieznane szkody w architekturze kościoła. Być może z ich powodu nadwyrężona górna część wieży zawaliła się w 1714 roku w trakcie gwałtownej burzy. W 1778 roku rozebrano kapitularz, zaś prezbiterium zostało całkowicie przemurowane. Wiktoriański gruntowny remont zabytkowej budowli przeprowadził w latach 1867-1875 sir George Gilbert Scott, pod którego nadzorem usunięto wiele przekształceń z XVIII stulecia i początku XIX wieku. Kolejne duże prace remontowe prowadzono w latach 1929-1932.
Architektura
Katedra została wzniesiona na planie krzyża łacińskiego. Otrzymała trójnawowy, pięcioprzęsłowy korpus w formie bazyliki, północne i południowe ramię transeptu z lat 1315-1320 oraz prostokątne w planie prezbiterium od strony wschodniej. Na przecięciu naw w 1391 roku umieszczona została czworoboczna wieża, natomiast od północy, na wysokości środkowego przęsła prezbiterium pierwotnie znajdował się dwukondygnacyjny kapitularz. Całość uzyskała długość około 55 metrów, jeden z najmniejszych rozmiarów spośród wszystkich średniowiecznych kościołów katedralnych na terenie Walii i Anglii.
Całość kościoła od zewnątrz opięta została przyporami, w narożnikach usytuowanymi prostopadle do siebie, szczególnie masywnymi i wysokimi przy fasadzie zachodniej, uskokowymi przy transepcie, kapitularzu i prezbiterium. Pomiędzy przyporami umieszczono ostrołucznie zamknięte okna, przy czym największe, wypełnione wielodzielnymi maswerkami osadzono w fasadzie zachodniej północnej i południowej ścianie transeptu oraz tradycyjnie we wschodniej ścianie prezbiterium. Dużymi, trójdzielnymi oknami doświetlona została także z każdej strony najwyższa kondygnacja wieży. Okna w bocznych ścianach prezbiterium mogły mieć formę węższych otworów lancetowatych, podczas gdy okna w nawie głównej miały niewielkie, czworoboczne, profilowane ościeża, wypełnione nietypowymi ośmioma półkolami. Nawy boczne oświetlały większe okna ostrołuczne, dwudzielne, w archiwoltach zwieńczone dodatkowymi ostrołucznie poprowadzonymi wałkami osadzonymi na rzeźbionych wspornikach.
Wnętrze nawy zwieńczono drewnianym stropem z początku XIV wieku, którego mocne karbowanie imitowało sklepienie gwiaździste. Jego żebra osadzono na kamiennych wspornikach rzeźbionych na podobieństwo ludzkich głów i postaci, zawieszonych tuż poniżej nietypowych okien clerestorium o wielolistnym wykroju. Nawy rozdzielono w korpusie ostrołucznymi, profilowanymi arkadami, opartymi na filarach o przekroju czwórliści. Pierwsze przęsło od zachodu otrzymało dużo mniejszą długość, zaś filary nie odpowiadały usytuowaniem przyporom naw bocznych.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego średniowieczny układ, choć prezbiterium zostało gruntownie przebudowane w XVIII wieku, a następnie regotyzowane w XIX stuleciu (prawdopodobnie część z jego lancetowatych otworów okiennych powtarza oryginalne, średniowiecze). Odbudowana musiała zostać górna partia wieży, natomiast po kapitularzu nie pozostał żaden ślad. Odnowiono większość okien korpusu nawowego, zwłaszcza w ścianach wzdłużnych naw bocznych. Oryginalne elementy zachowały okna nawy głównej, transeptu i zachodniej fasady. Wewnątrz nawy obejrzeć można piękny drewniany strop z początku XIV wieku, a w prezbiterium zachowały się wyjątkowe stalle z baldachimami z końca XV wieku, jedyne tego rodzaju jakie ocalały na terenie Walii. Są wysokie, sklepione, ozdobione sterczynami i rzeźbionymi dekoracjami. W katedrze przechowywane jest również pierwsze tłumaczenie Biblii na język walijski, dokonane przez Williama Morgana.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hubbard E., Clwyd (Denbighshire and Flintshire), Frome-London 1986.
Ironside-Bax P.B., The cathedral church of Saint Asaph, London 1904.
Martin C.H., Silvester R.J., Watson S.E., Historic settlements in Denbighshire, Welshpool 2014.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals of Wales, Malvern 2012.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, II County of Flint, London 1912.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.