Historia
Kościół św. Decumana w Rhoscrowther został zbudowany w XIII wieku, zapewne na miejscu starszej, wczesnochrześcijańskiej świątyni. W kolejnym stuleciu został znacząco rozbudowany, być może z fundacji earlów Pembroke, którzy posiadali prawo jego patronatu. Wniesiona została wówczas kaplica oraz transept, ten drugi powstały w okresie powszechnego na terenie Walii trendu budowy naw poprzecznych w połowie XIV wieku. Ostatnie późnośredniowieczne inwestycje miały miejsce około połowy XVI wieku, kiedy to dobudowana została wieża i północna kruchta.
Po raz pierwszy kościół odnotowany został w Taxatio Ecclesiastica z 1291 rok, księdze sporządzonej na polecenie papieża Mikołaja IV, celem adnotacji dochodów oraz należnych opłat z angielskich, walijskich i irlandzkich kościołów parafialnych, które miały pokryć koszty wyprawy do Ziemi Świętej. Papież obiecał Edwardowi I jedną dziesiątą rocznych zysków z każdego beneficjum kościelnego, co w przypadku kościoła w Rhoscrowther wyceniono na 1 funta, 6 szylingów i 8 pensów, odliczonego z sumy 13 funtów, 6 szylingów i 8 pensów. W XVI wieku prawo do prezentacji miejscowych plebanów zostało nabyte przez angielskich władców.
W XIX stuleciu kościół znajdował się w dobrym stanie. Zapewne z tego powodu niewielkie wiktoriańskie remonty, jakie miały miejsce po połowie tamtego stulecia, nie ingerowały mocno w zabytkową substancję budowli. W 1897 roku odnowiona miała zostać wieża, następnie pozostałą część budowli poddano renowacji w 1915 roku, kiedy to wyremontowano więźbę dachową i dachy, posadzki, tynki i wyposażenie wnętrza.
Architektura
Kościół św. Decumana w XIII wieku składał się z prostokątnej w planie nawy o wymiarach 14 x 5,2 metra oraz węższego i krótszego, prostokątnego prezbiterium wielkości 6,8 x 3,8 metra. Prawdopodobnie przy południowej ścianie nawy znajdowała się starsza kaplica, pełniąca samodzielnie funkcje sakralne przed budową kościoła wczesnogotyckiego. Około połowy XIV wieku do wschodniej części nawy dobudowano transept, połączony od strony północnej i południowej ukośnymi przejściami z prezbiterium. Nieco później, ale jeszcze w XIV stuleciu, do południowej ściany prezbiterium dobudowano prostokątną kaplicę o takiej samej długości, nakrytą osobnym dachem dwuspadowym. U schyłku średniowiecza bryłę kościoła uzupełniła czworoboczna wieża o wymiarach 6,1 x 5,8 metra, nadbudowana nad południowym ramieniem transeptu. Oprócz wieży wzniesiono również kruchtę, usytuowaną przed północnym wejściem do nawy.
Kościół zbudowany został z wapienia oraz żółtego oolitu wykorzystywanego przy detalach architektonicznych. Wejścia do nawy znajdowały się od północy i południa, w podobnych ostrołucznych portalach umieszczonych mniej więcej pośrodku ścian, naprzeciwko siebie. Oświetlenie wczesnogotyckiego kościoła zapewniały wąskie, rozglifione do wnętrza otwory okienne, lancetowate lub ostrołuczne, prawdopodobnie zamykane trójliśćmi. Niektóre, jak we wschodniej ścianie prezbiterium lub w krótszych bokach transeptu, mogły być szersze, dwudzielne. Zewnętrzne elewacje kościoła były proste, pozbawione zdobień, nie podparte przyporami.
W XIII wieku żadna część kościoła nie została przykryte sklepieniem. Nawę i prezbiterium prawdopodobnie wieńczyła otwarta więźba dachowa. Sklepieniem kolebkowym przykryty został dopiero w XIV wieku transept, a następnie przyziemie wieży i kruchta północna. Nawę od prezbiterium oddzielała niska i pozbawiona profilowania arkada tęczy. Prawdopodobnie tuż przed nią w średniowieczu znajdowało się lektorium, czyli przegroda o zapewne drewnianej konstrukcji, odgradzająca część kościoła dostępną dla wiernych od części przeznaczonej wyłącznie dla kleru. Z tego powodu mogła zostać podjęta decyzja o budowie północnego i południowego przejścia, poprowadzonego pod skosem z transeptu do prezbiterium. Z nich południowe zostało usunięte w chwili budowy późnogotyckiej kaplicy. Kaplicę tą połączono z prezbiterium dwoma arkadami o lekko zaznaczonych ostrołukach, opartymi na ośmiobocznym filarze bez cokołu.
Niekonwencjonalnie usytuowana wieża otrzymała wysoką, strzelistą sylwetkę, zwieńczoną przedpiersiem z krenelażem osadzonym na wystających wspornikach oraz z czterema narożnymi sterczynami. Jej część cokołowa ujęta została gzymsem, ale nie utworzono popularnych pochyłych ku wnętrzu elewacji cokołu. W narożnik południowo – zachodni wieży osadzono spiralną klatkę schodową, wysuniętą płytkimi ryzalitami przed lico sąsiednich murów. Elewacje ryzalitu nietypowo przecięto licznymi gzymsami. O tym, że wieża nie pełniła żadnej funkcji obronnej, świadczyło duże dwudzielne okno w przyziemiu ściany południowej. Wyższe kondygnacje doświetlały proste otwory jedno- i dwudzielne z lekko ostrołucznymi archiwoltami.
Stan obecny
Kościół św. Decumana zachował do dnia dzisiejszego układ przestrzenny będący efektem kilkuwiekowego rozwoju budowli w okresie średniowiecza. Niestety część detali architektonicznych została przekształcona w okresie wiktoriańskim, wymieniona została także w XIX wieku cała więźba dachowa. Oryginalne są sklepienia nad transeptem, przyziemiem wieży i kruchtą, arkada tęczy, arkada kaplicy przy prezbiterium, wnęki grobowe, piscina, północny i południowy portal wejściowy, portal kruchty, późnogotyckie zdobienia kruchty oraz kropielnice. Ponadto wewnątrz kruchty znajduje się chrzcielnica z XII lub XIII wieku, pierwotnie pochodząca z Pwllcrochan. Większość otworów okiennych została odnowiona lub przekształcona przy użyciu czerwonego piaskowca i szarego oolitu. Pierwotne, obecnie zamurowane, zachowały się jedynie w północnym ramieniu transeptu oraz we wschodniej ścianie kaplicy przy nawie. Odnowione zostały także okna i zwieńczenie wieży, choć wzorowano się na elementach oryginalnych, późnogotyckich.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 3/1913.
Glynne S.R., Notes on the Older Churches in the Four Welsh Dioceses, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1885.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.