Historia
Dwór Llys Euryn (początkowo zwany Bryn Euryn) został zbudowany w połowie XV wieku przez Robina, najstarszego syna Gruffyda Gacha z Graianllyn, miejscowego walijskiego właściciela ziemskiego. Być może powstał on na miejscu wcześniejszego dworu lub niewielkiego zamku z XIII wieku, który mógł zostać zbudowany przez Ednyfeda Fychana, seneszala królestwa Gwynedd, po tym gdy uzyskał on miejscowe ziemie w 1230 roku. Budowa późnośredniowiecznego dworu nastąpiła w czasie, gdy zmianie uległa nazwa sąsiedniej osady, początkowo zwanej Dinerth, a następnie Llandrillo. Zmiana ta mogła mieć związek z próbą uświęcenia lub podniesienia rangi założenia, jako miejsca pochodzenia św. Trillo.
Syn Robina, Huw, przyjął nazwisko Conway i wżenił ród w wiele lokalnych szlacheckich rodzin, pomnażając majątek i znaczenie rodziny. Jako zwolennik sprawy Lancasterów w trakcie wojny dwóch róż, on i jego następcy piastowali wysokie stanowiska państwowe. Dzięki temu mogli utrzymywać okazałą rezydencję, sławioną pod koniec XV wieku w utworach bardów Guttyna Owaina i Tudura Penllyna. W połowie XVI wieku, w okresie pokoju i dobrobytu, dwór powiększono o skrzydło zachodnie i przebudowano, zmieniając przeznaczenie pomieszczeń i zastępując częściowo obronny charakter budynku wygodniejszymi warunkami mieszkaniowymi (między innymi poprzez wstawienie większych okien). Prace te sfinansować mógł Edward Conway, szeryf Caernarfonshire w latach 1576-1577, lub jego zmarły w 1609 roku syn Hugh.
Na początku XVII wieku rodzina Conwayów podupadła i zubożała, a dwór dwukrotnie dotknęły pożary. W 1629 roku Llys Euryn przejął sir Peter Mutton, pozostawiając stary budynek kobietom z rodziny Conwayów, prawdopodobnie mieszkającym w nim z niewielkimi dochodami przez kilka lat. Po pożarze zachodniej auli przeprowadzono co prawda naprawy, lecz wykonano je w prymitywny sposób. Niedługo po połowie XVII wieku dwór zaczął stopniowo popadać w ruinę, z której materiały budowlane grabiono na potrzeby innych domów. W drugiej połowie XVIII wieku Llys Euryn opisywany był już jako niezamieszkany. Dom został częściowo zburzony, zaś materiały takie jak łupki, belki i lepsza kamieniarka zostały usunięte po 1720 roku. W połowie XIX wieku na zachód od dawnego dworu otwarto kamieniołom, ale zabytkowe ruiny na szczęście przetrwały nienaruszone, za wyjątkiem budowy małego składu prochu przy jednym ze średniowiecznych murów.
Architektura
Dwór założony został na niewielkim cyplu na północnym stoku góry Bryn Euryn, na której w epoce żelaza lub we wczesnym średniowieczu funkcjonowała obronna osada. Lokalizacja ta zapewniała szeroki widok na dolinę Conwy i całe wybrzeże północnej Walii. Miejsce było również stosunkowo łatwe do ufortyfikowania dzięki naturalnym skarpom z dwóch stron, stromym zboczom z pozostałych i łatwo dostępnym źródłom kamienia budowlanego. Dwór był nieco łatwiej dostępny, ale zachowywał eksponowaną lokalizację nad osadą Dinerth i sąsiednim wybrzeżem. Główne wejście wiodło do niego od strony wschodniej, natomiast od północy sąsiadował z gospodarczym dziedzińcem o wymiarach około 30 x 30 metrów.
Głównym elementem XV-wiecznej budowli było skrzydło wschodnie, połączone z położonymi od północy i południa węższymi skrzydłami. Od strony zachodniej dwór pierwotnie zamykał prosty odcinek muru. Z czworobocznego obrysu wysuwały się płytkie ryzality mieszczące szyby kominowe i odpływy latryn, po jednym od północy i południa oraz dwa latrynowe w narożnikach zachodnich. Centralną część zajmował wewnętrzny dziedziniec o powierzchni 7,3 x 7,4 metra. Pośrodku niego prawdopodobnie znajdował się zbiornik na wodę deszczową, spływającą z pokrytych łupkiem dachów. W północnej części dziedzińca znajdował się szeroki na 1,8 metra korytarz, łączący główne wschodnie wejście do dworu i tylne wejście pomocnicze, a dodatkowo pomieszczenia północnego skrzydła. Cały budynek został wzniesiony z lokalnego wapienia, od strony zewnętrznej pobielonego wapnem. Grubość zewnętrznych murów dochodziła do 1 metra, wewnętrznych przeważnie do 0,6 metra. W środku pomieszczenia rozplanowano za pomocą drewnianych ścianek działowych. W przyziemiu doświetlały je w większości otwory w postaci szczelin służących jako strzelnice, lecz zapewne były też większe okna od strony dziedzińca i na piętrach.
Wschodniej skrzydło zajmowało pomieszczenie wielkiej auli (ang. great hall). Od północy przylegała do niego kuchnia, natomiast od strony południowej z aulą sąsiadowały komnaty prywatne. Sama aula miała wymiary 7,8 x 6,4 metra, powiększone o szeroki na 2,2 metra korytarz, czy też przechodni przedsionek przy kuchni. Przedsionek dostępny był głównym wejściem z zewnątrz i wewnętrznym dziedzińcem na zachodzie. Od auli zapewne oddziałała go drewniana, prawdopodobnie zdobiona przegroda. Przeciwległą część auli zajmować musiało podwyższenie z pańskim stołem właściciela dworu, co wyjaśniałoby asymetryczne ułożenie kominka w ścianie zachodniej. Został on wysuniętego ryzalitem z muru o grubości 0,9 metra już w chwili budowy dworu w XV wieku, nie był więc wtórnym dodatkiem mającym zastąpić otwarte centralne palenisko. Posadzka auli była gliniana i zaskakująco nierówna. Przykrycie stanowiła otwarta więźba dachowa, przy czym wysokość ścian mogła być taka sama jak wysokość sąsiednich dwukondygnacyjnych skrzydeł. Przypuszczalnie więźba miała ozdobne wykończenie, ponieważ była widoczna dla gości i właścicieli przebywających w auli. Nad przedsionkiem mogła znajdować się galeria dla muzyków, dostępna z sąsiedniego pomieszczenia północno – wschodniego. Według przekazów pisemnych na ścianach auli wisiały gobeliny, z których jeden z pewnością powieszony był za głównym stołem na pozbawionej okien ścianie południowej. Naturalne oświetlenie wpadać mogło oknami od wschodu. Elewacje dekorowano w kolorze ochry i czerni, prawdopodobnie iluzorycznym boniowaniem i rozetami.
Południowo – wschodnie pomieszczenie zajmowało przestrzeń 8,5 x 4,6 metra i wysokości 2,5 metra. Ogrzewał je niewielki kominek, ze względu na rozmiary nie przeznaczony do gotowania. W XVI wieku obok niego w miejsce okna umieszczono kolejny kominek, co wskazywałoby na przekształcenie pomieszczenia w kuchnię. Przy ścianie wschodniej funkcjonowały drewniane schody wiodące na piętro, zapewne także pierwotnie pełniące funkcję mieszkalną. Było ono ogrzewane kominkiem i wyposażone w latrynę z odpływem osadzonym w pogrubionym fragmencie ściany południowej. Komunikację w pomieszczeniu przyziemia zapewniały także drzwi do sąsiedniej auli, lecz nie było bezpośredniego połączenia z izbą na zachodzie.
Pomieszczenie północno – wschodnie miało wysokość 3,3 metra i wymiary 8,4 x 4,9 metra, ale mogło być podzielone lekką ścianką działową na dwie izby: większą zachodnią długości 5,3 metra i mniejszą wschodnią długości 3,1 metra. Ze względu na usytuowanie w sąsiedztwie przedsionka auli i wyposażenie w duży kominek o długości około 2 metrów, większa izba musiała pełnić rolę kuchni. Wskazywałby na to także umieszczony po lewej stronie kominka odpływ na ścieki, utworzony w klepisku z mocno ubitej gliny. Obok znajdowały się drewniane schody na piętro, podparte narożną przyporą, a więc poprowadzone w dwóch biegach wokół kąta pomieszczenia. Mniejsza izba w przyziemiu północno – wschodniej części dworu zapewne pełniła rolę podręcznej spiżarni, mieszczącej przenoszone do kuchni i następnie do auli napoje i jedzenie.
Skrzydło południowe dzieliło się w przyziemiu na dwa prawie kwadratowe pomieszczenia, rozdzielone drewnianą klatką schodową: wschodnie o wymiarach 4,3 x 4,5 metra i zachodnie wielkości 4,5 x 4,5 metra. Piętro nad nimi zapewne mieściło zbliżone rozmiarami izby. Skrzydło północne również dzieliło się w przyziemiu na dwa pomieszczenia, ale o bardziej zróżnicowanych wielkościach. Cała podłoga mniejszej izby zachodniej o wymiarach 3,7 x 4,5 metra była z litego podłoża skalnego, które musiało zostać starannie wyciosane. Ściankę działową wykonano z drewna, podobnie jak w innych miejscach dworu, choć wyróżniał ją fragment kamiennej podstawy, wskazujący na funkcjonowanie obok schodów. Wschodnia izba północnego skrzydła (7 x 4,5 metra) musiała mieć charakter pomocniczy, gospodarczy (skład przedmiotów codziennego użytku, a być może także sprzętu jeździeckiego). Znajdowała się w niej furta wyjściowa z dworu, blokowana ryglem osadzanym w murze, a przez wschodnią część pomieszczenia biegł z dziedzińca otwarty kanał. Posadzkę izby wykonano z czerwonobrązowej gliny. Piętro skrzydła północnego mogło być podzielone na dwie części lub stanowić jedną długą przestrzeń. Nad nim, podobnie jak w skrzydle południowym i w części skrzydła wschodniego, znajdować się jeszcze mogło poddasze. Mieścić się na nim mogły mniej ważne sypialnie lub przestrzenie magazynowe, a nie pokoje dzienne, ponieważ brakowało dostępu do latryn i kominków.
Skrzydło wschodnie było najważniejszym elementem dworu, choć aula sama w sobie była stosunkowo niewielka w porównaniu z innymi reprezentacyjnymi salami z XIV-XV wieku w północnej Walii, takimi jak aula w Cochwillan. Budynek był w rzeczywistości zdominowany przez skrzydła, zaś aula w Llys Euryn stanowiła jedynie część ogólnego projektu, co świadczyło o znacznym wyrafinowaniu pierwotnego planu i stanowiło znaczny postęp w stosunku do typowego średniowiecznego domu z aulą. Ograniczone były natomiast cechy obronne dworu. Jedynie elewacja zachodnia z prostym odcinkiem muru, najbardziej zagrożona ze względu na nachylenie terenu, mogła być zwieńczona drewnianym gankiem straży, podobnym do zastosowanego w dworze Tretower. Zabezpieczałby on szeroką tylną bramę, prawdopodobnie jedyną która pozwalała na wjazd koni.
Stan obecny
Obecnie pozostałości dworu składają się ze ścian zewnętrznych trzech skrzydeł, z których zachodnie zawiera resztki wczesnonowożytnego kominka i komina. W latach 1998-1999 obiekt został objęty gruntownymi pracami konserwatorskimi. Usunięto większość porastającej zabytek roślinności, odsłonięto fundamenty i mury przyziemia z widocznymi podziałami wewnętrznymi oraz duży kominek. Ustawiono także znaki informacyjne opisujące historię Llys Euryn, wraz z planami i rekonstrukcją pierwotnego wyglądu budynku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hubbard E., Clwyd (Denbighshire and Flintshire), Frome-London 1986.
Martin C.H., Silvester R.J., Watson S.E., Historic settlements in Conwy, Welshpool 2014.
Smith G.H., Archaeological Investigation and Recording at the Late Medieval House of Llys Euryn, Rhos-on-Sea, Conwy, 1998, [b.m.w.] 1999.