Historia
Pierwszy, drewniany klasztor w Penmon został założony w VI wieku przez świętego Seiriola, jednak w 971 roku zniszczył go najazd Wikingów. Odbudowa i przekształcenie na budowlę murowaną miała miejsce w XII wieku pod rządami Gruffudda ap Cynana i Owaina Gwynedd. Najstarszą część kościoła klasztornego czyli nawę, ukończono około 1140 roku, transept i wieżę zbudowano w latach 1160-1170, a prezbiterium dobudowano w latach 1220-1240. Nastąpiło to w czasach gdy walijski władca Llywelyn ap Iorwerth nakazał północno walijskim konwentom przeorganizować się według reguły augustiańskiej.
Penom było blisko związane z walijską dynastią władców Gwynedd, między innymi w 1258 roku przeor świadkował na dokumencie Llywelyna ap Gruffudda w związku z pieniędzmi pożyczonymi mu przez Maredudda ap Rhysa. Związki te, a także lokalizacja klasztoru, stały się przyczyną zniszczeń jakie zadały wojska króla Edwarda I w 1282 roku, w trakcie antywalijskiej kampanii przeciwko Llywelynowi. Po zakończeniu wojny i podboju Walii przez Anglików, bracia otrzymali co prawda rekompensatę w wysokości 46 £, lecz i tak spustoszony klasztor znajdował się w długach. Być może było to powodem sporu prawnego, w jaki konwent wdał się z królewskimi urzędnikami w sprawie bliżej nie znanego kamiennego budynku.
W okresie XIV i XV wieku źródła pisemne rzadko wspominały o Penmon. Brak większej działalności budowlanej sugeruje, iż jego sytuacja nie była wówczas zbyt dobra. Poniekąd potwierdzają to zarzuty wysuwane pod adresem przeorów Penmon w trakcie kontroli arcybiskupów Canterbury z 1504 i 1509 roku. Oprócz krytyki finansów przeorom zarzucano utrzymywanie konkubin i nie branie udziału w zgromadzeniach kapituły generalnej augustianów.
Klasztor został rozwiązany w 1537 roku, za panowania Henryka VIII. Jego ziemie przeszły na własność miejscowych właścicieli ziemskich, rodziny Bulkeleyów i zostały wykorzystane jako park jeleni. Kościół pozostał jednak w użyciu, a znaczna jego część została odbudowana w 1855 roku.
Architektura
Kościół klasztorny z XII wieku był romańską budowlą, którą planowano wznieść na planie krzyża. Składał się wówczas z prostokątnej nawy, północnego i południowego ramienia transeptu oraz umieszczonej nad nimi kwadratowej wieży. W następnym stuleciu dobudowane zostało od strony wschodniej prostokątne w planie prezbiterium. Co nietypowe, otrzymało ono znacznie większe wymiary od nawy, 15,7 metrów długości i 6,7 metra szerokości.
Nawę kościoła osadzono na sfazowanym cokole oraz wzmocniono od zewnątrz lizeno – przyporami. Jej oświetlenie zapewniały jedynie bardzo małe, rozglifione do wnętrza otwory o półkolistych zamknięciach, po jednym od północy, zachodu i południa. Oryginalne wejście, osadzone w romańskim portalu z tympanonem przedstawiającym zwierzę lub bestię gryzącą własny ogon, znajdowało się po stronie południowej. Portal oflankowano kolumienkami i zaopatrzono w półkolistą, profilowaną oraz zdobioną ząbkowym fryzem archiwoltę. W XIII wieku utworzono także dodatkowy portal wejściowy w ścianie północnej. Wczesnogotyckie prezbiterium wyposażono już w większe okna dwudzielne z prześwitami zwieńczonymi trójliściami. Wyróżniało się zwłaszcza oświetlające ołtarz okno wschodnie, duże, ostrołuczne, wypełnione trójdzielnym maswerkiem.
Wewnątrz przestrzeń pod wieżą otwarta została na każdą stronę kościoła półkoliście zamkniętą arkadą. Południowa od strony przecięcia naw zaopatrzona została po bokach w kolumienki z kostkowymi głowicami i bazami osadzonymi na wysokim cokole, a jej archiwoltę ozdobiono motywem szachownicy i jodełki. Jeszcze bardziej ozdobną formę otrzymała szersza arkada zachodnia, od strony nawy flankowana kolumienkami: zewnętrznymi okrągłymi, a wewnętrznymi sfazowanymi i rowkowanymi. Jej archiwoltę osadzono na surowo płaskorzeźbionych kapitelach i sfazowanych impostach dekorowanych półkolami, trójkątami i zygzakami. Zewnętrzna część archiwolty otrzymała zdobienia w postaci szachownicy i jodełki, wewnętrzną zaś oprofilowano wałkami. Elewacje ścian kościoła w większości pozostawiono gładkie. Wyjątkiem był transept, na którego południowym i zachodnim murze utworzono rząd ślepych arkad umieszczonych pod profilowanym gzymsem. Półkoliste archiwolty arkad ozdobiono jodełką i położono na wydatnych, sfazowanych impostach podtrzymywanych przez kapitele obłych kolumienek (dwie zachodnie wyjątkowo były czworoboczne, a jedna, w narożniku południowo – zachodnim skręcona w spiralę). Wnętrze kościoła nie zostało podsklepione.
Na południe od prezbiterium kościoła rozciągał się kwadratowy, otoczony krużgankami wirydarz o długości boków wynoszącej około 14 metrów. Jego wschodni, zachodni i południowy bok zajmowała zabudowa klasztornej klauzury. Południowe skrzydło składało się z XIII-wiecznego prostokątnego, dwukondygnacyjnego budynku, mieszczącego pomieszczenia gospodarcze w przyziemiu (14,8 x 5,8 metrów), refektarz na piętrze (15,1 x 6,1 metrów), oraz dormitorium na poddaszu. Od wschodu przylegała do niego kwadratowa w planie dobudówka z XVI wieku, mieszcząca ogrzewane kominkiem pomieszczenie (5,3 x 4,9 metra) i kuchnię powyżej o takich samych wymiarach. Refektarz dostępny był od strony krużganka i zewnętrznymi schodami od południa. Tam też oświetlało go pięć wysokich, wąskich, czworobocznych okien o sfazowanych od zewnątrz ościeżach i rozglifieniach skierowanych do wnętrza. Dwa podobne okna znajdowały się od zachodu, a okno południowo – wschodnie otrzymało dużą wnękę, prawdopodobnie mieszczącą ambonę z której czytano w trakcie posiłków. Nie wiadomo jakie pomieszczenia znajdowały się w skrzydłach wschodnim i zachodnim.
Stan obecny
Klasztor w Penmon jest obecnie jedynym z najwspanialszych przykładów architektury romańskiej w północnej Walii. W znakomitym stanie zachował się kościół klasztorny, choć północne ramię jego transeptu oraz wschodnia ściana ramienia południowego wymagały odbudowy w XIX wieku. Skrzydło południowe zabudowań klauzury znajduje się dziś w stanie trwałej ruiny. Niestety skrzydło zachodnie zostało przebudowane na nowożytny dom, a po wschodnim skrzydle oraz krużgankach nie zachował się żaden widoczny ślad. Klasztor udostępniony jest do zwiedzania za darmo.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient Monuments in Anglesey, London 1937.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.