Historia
Pierwszy, romański kościół w Penallt zbudowany został pod koniec XII lub w pierwszej połowie wieku XIII, jako filia kościoła św. Mikołaja w Trellech. Najstarsza wzmianka pisemna o nim pojawiła się w 1254 roku. W XIV stuleciu został powiększony o nowe prezbiterium oraz wieżę, natomiast na przełomie XV i XVI wieku przekształcono go w stylistyce angielskiego gotyku wertykalnego, dostawiając jednocześnie nawę południową i kruchtę. Przypuszczalnie w XVII wieku podwyższona została o jedną kondygnację wieża, w celu umieszczenia w niej dzwonów, odnotowanych po raz pierwszy w 1662 roku. W 1869 roku w Pentwyn wzniesiono nowy kościół, przez co świątynię z Penallt zaczęto zwać „starym kościołem”. Na szczęście nie popadł on w ruinę, gdyż staranną jak na warunki wiktoriańskie renowację zabytku przeprowadził w latach 1885-1887 architekt J.P. Seddon. Ostatnie większe prace naprawcze prowadzono w 1951 roku.
Architektura
Pierwotny romański kościół prawdopodobnie był prostą budowlą salową, wzniesioną z bloków szaro-czerwonego piaskowca na planie prostokąta, bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, usytuowaną na łagodnym stoku wzniesienia, opadającego w kierunku wschodnim.
W XIV wieku kościół powiększony został o niewysoką, czworoboczną wieżę dostawioną do elewacji zachodniej oraz przedłużony ku wschodowi o obszerne prezbiterium na planie prostokąta. Wieża nie otrzymała portalu wejściowego, a jedynie duże, dwudzielne okno po stronie zachodniej. Trzy okna zamknięte trójliściami osadzono także na najwyższej wówczas kondygnacji (po jednym ze wszystkich stron poza wschodnią).
Przebudowa późnogotycka z przełomu XV i XVI wieku powiększyła kościół o nawę południową, nieco węższą niż nawa główna ale tak samo długą, dodatkowo skomunikowaną ukośnym przejściem z prezbiterium. Jej wnętrze otwarto na nawę główną czterema ostrołucznymi, profilowanymi arkadami, osadzonymi na masywnych ale także bogato profilowanych filarach. Od południa nową nawę oświetliły dwa bardzo duże trójdzielne okna z okapniakmi, o maswerkach zwieńczonych pięcioliściami i łukami w ośle grzbiety. Natomiast ściana zachodnia i wschodnia pozostały ślepe. Wejście umieszczono od południa, gdzie poprzedzono je kruchtą z bocznymi kamiennymi ławami wewnątrz.
W trakcie przebudowy z początku XVI wieku nowe okna założone zostały również w starszym prezbiterium: po jednym od północy, południa i wschodu, przy czym północne otrzymało formę dwudzielną a pozostałe trójdzielną. Ich kształt podobny był do okien nawy południowej. Dwa późnogotyckie okna w stylu angielskiego gotyku wertykalnego założono także w północnej, jeszcze romańskiej ścianie nawy głównej.
Wnętrze kościoła z powodu jego usytuowania na stoku nie było równe, mianowicie prezbiterium było położone nieco niżej i pierwotnie zapewne dostępne po kilku stopniach. Od nawy oddzielała go niska arkada o mocno spłaszczonym ostrołuku oraz przegroda lektorium na którego górny balkon od XV wieku prowadziły schody w pogrubionym murze północnym. Kolejna ostrołuczna, choć dużo wyższa arkada, otwarta została na pomieszczenie w przyziemiu wieży. Wnętrze obu naw w XVI wieku przykryto drewnianymi kolebkami z żebrami spiętymi rzeźbionymi zwornikami.
Stan obecny
Obecnie najstarszą, romańską częścią kościoła jest wyłącznie północna ściana nawy, w której dziś widnieją późnogotyckie okna, oraz którą podpierają nowożytne już przypory. Z XIV wieku pochodzi wieża wraz z jej arkadą, ale bez najwyższej kondygnacji, wyraźnie odróżniającej się użytym materiałem (lepiej opracowane bloki piaskowca). XIV-wieczne są również mury prezbiterium i arkada tęczy, natomiast wszystkie okna obu naw i prezbiterium mają dziś formy późnogotyckie. Nad nawą główną i boczną przetrwała kolebka z początku XVI wieku, być może przynajmniej częściowo z tego okresu pochodzi także odnowione w XIX wieku przykrycie prezbiterium.
Dzięki wielu zachowanym detalom i elementom architektonicznym z różnych okresów średniowiecza, a także malowniczemu usytuowaniu, kościół w Penallt jest dziś uznawany za wyjątkowo cenny (najwyższa kategoria na trójstopniowej liście zabytków walijskich).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
Strona internetowa britishlistedbuildings.co.uk, Penallt Old Church (St Mary’s) A Grade I Listed Building in Trellech United (Tryleg Unedig), Monmouthshire.