Historia
Pierwszy, romański kościół w Penallt zbudowany został pod koniec XII lub w pierwszej połowie wieku XIII, jako filia kościoła św. Mikołaja w Trellech. Najstarsza wzmianka pisemna o nim pojawiła się w 1254 roku. W XIV stuleciu został powiększony o gotyckie prezbiterium oraz wieżę, natomiast na przełomie XV i XVI wieku przekształcono go w stylistyce angielskiego gotyku wertykalnego, dostawiając jednocześnie nawę południową i kruchtę. Ostatnie prace budowlane nad nimi, lub też pierwsze naprawy, przeprowadzono w 1529 roku, taką bowiem datę umieszczono przy południowym wejściu. Przypuszczalnie w XVII wieku podwyższona została o jedną kondygnację wieża, w celu umieszczenia w niej dzwonów, odnotowanych po raz pierwszy w 1662 roku. W 1869 roku w Pentwyn wzniesiono nowy kościół, przez co świątynię z Penallt zaczęto zwać „starym kościołem”. Na szczęście nie popadł on w ruinę, gdyż staranną jak na warunki wiktoriańskie renowację zabytku przeprowadził w latach 1885-1887 architekt John Pollard Seddon. Ostatnie większe prace naprawcze prowadzono przy kościele w 1951 roku.
Architektura
Pierwotny romański kościół prawdopodobnie był prostą budowlą salową, wzniesioną na planie prostokąta z bloków szaro-czerwonego piaskowca (ang. Old Red Sandstone), bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium. W murach zapewne znajdowały się wąskie i rozglifione okna szczelinowe, a także umieszczony od południa lub zachodu portal wejściowy. Kościół usytuowano na stoku wzniesienia, opadającego w kierunku wschodnim, ku głębokiej dolinie rzeki Wye.
W XIV wieku kościół powiększony został o niewysoką, czworoboczną wieżę, dostawioną do elewacji zachodniej, a także przedłużony ku wschodowi o obszerne prezbiterium na planie prostokąta. Wieża nie otrzymała portalu wejściowego, jedynie duże, dwudzielne okno po stronie zachodniej. Trzy okna zamknięte trójliśćmi osadzono także na najwyższej wówczas kondygnacji, po jednym ze wszystkich stron poza wschodnią. Być może podobne otwory oświetlały wówczas prezbiterium, przy czym wielkością lub dekoracyjnością wyróżnione mogło być okno wschodnie.
Przebudowa późnogotycka z przełomu XV i XVI wieku powiększyła kościół o nawę południową, nieco węższą niż nawa główna, ale tak samo długą, dodatkowo skomunikowaną ukośnym przejściem z prezbiterium. Jej wnętrze otwarto na nawę główną czterema ostrołucznymi, profilowanymi arkadami, osadzonymi na masywnych, bogato profilowanych romboidalnych filarach, zwróconych narożnikami w stronę głównych stron świata. Filary wyposażono w zwężające się kapitele o gładkich środkowych częściach, ujętych od dołu profilowanymi podstawami i od góry profilowanymi impostami. Od południa nową nawę oświetliły dwa bardzo duże trójdzielne okna z okapnikami, o maswerkach zwieńczonych pięcioliśćmi i łukami w ośle grzbiety. Natomiast ściana zachodnia i wschodnia pozostały ślepe. Wejście umieszczono od południa, gdzie poprzedzono je kruchtą z bocznymi kamiennymi ławami wewnątrz. Portal kruchty zamknięto ostrołucznie i oprofilowano w narożnikach uskoku, podczas gdy profilowany jednorodnie portal w nawie bocznej uzyskał mocno obniżony ostrołuk archiwolty, tworzący prawie dwuspadowe zamknięcie.
W trakcie przebudowy z początku XVI wieku nowe okna założone zostały w starszym prezbiterium: po jednym umieszczono symetrycznie od północy, południa i wschodu, tak by główny ołtarz był zalany słonecznymi promieniami. Północne okno otrzymało formę dwudzielną, pozostałe dwa trójdzielną. Ich kształt podobny był do okien nawy południowej, mianowicie czworoboczne obramienia wypełniały maswerki z bardzo popularnymi wówczas motywami pięcioliści, wpisanymi w wydatne ośle grzbiety. Dwa późnogotyckie okna w stylu angielskiego gotyku wertykalnego założono także w północnej, jeszcze romańskiej ścianie nawy głównej.
Wnętrze kościoła z powodu jego usytuowania na stoku nie było równe, mianowicie prezbiterium było położone nieco niżej i pierwotnie zapewne dostępne po kilku stopniach. Od nawy oddzielała go niska arkada tęczy o mocno spłaszczonym ostrołuku fazowanej archiwolty oraz przegroda lektorium, na którego górny balkon od XV wieku prowadziły schody w pogrubionym murze północnym. Kolejna ostrołuczna, choć dużo wyższa arkada, otwarta została na pomieszczenie w przyziemiu wieży. Wnętrze obu naw w XVI wieku przykryto drewnianymi kolebkami z żebrami spiętymi rzeźbionymi zwornikami.
Stan obecny
Dziś najstarszą, romańską częścią kościoła jest wyłącznie północna ściana nawy, obecnie podparta trzema nowożytnymi już przyporami. Z XIV wieku pochodzi wieża wraz z jej arkadą w przyziemiu, ale bez najwyższej kondygnacji, wyraźnie odróżniającej się użytym materiałem (lepiej opracowane bloki piaskowca). XIV-wieczne są również mury prezbiterium i arkada tęczy, natomiast wszystkie okna obu naw i prezbiterium mają dziś formy późnogotyckie. Nad nawą główną i boczną przetrwała kolebka z początku XVI wieku. Być może przynajmniej częściowo z tego okresu pochodzi także odnowione w XIX wieku przykrycie prezbiterium.
Dzięki wielu zachowanym detalom i elementom architektonicznym z różnych okresów średniowiecza, a także malowniczemu usytuowaniu, kościół w Penallt jest dziś uznawany za wyjątkowo cenny. Oznaczony został najwyższą, pierwszą kategorią na trójstopniowej liście zabytkowych budowli walijskich.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.