Historia
Budowniczowie osady byli potomkami ludzi zamieszkujących okoliczne obszary lub sąsiednie rejony w czasach późnej epoki brązu. Wzgórze z pewnością miało jakieś znaczenie sakralne już we wcześniejszej epoce brązu, kiedy to w miejscu południowej części późniejszej osady wzniesiono kurhan nad szczątkami wysokiej rangi osoby. W późnej epoce brązu klimat stał się chłodniejszy i bardziej wilgotny, co skróciło sezon wegetacyjny. Kilka stuleci wycinek lasów pogorszyło sytuację, ponieważ erozja zniszczyła wyżyny i spowodowała zmiany rzecznych koryt. Punkt kulminacyjny pogorszenia klimatu nastąpił między 850 a 650 rokiem p.n.e. Duża część obszaru w głębi lądu prawdopodobnie została wówczas opuszczona, ludność przeniosła się natomiast bliżej wybrzeża, gdzie warunki były lepsze. Gdy około 450 roku p.n.e. klimat stał się stabilniejszy, społeczności wokół Pen Dinas rozbudowały swoje gospodarstwa, a populacja wzrosła. Przypuszczalnie pojawili się też przybysze konkurujący o ziemię oraz zanikające łowiska zwierząt leśnych, co spowodowało około 300 roku p.n.e. budowę pierwszych obwałowań na jednym ze szczytów Pen Dinas.
Obronna osada na wzgórzu w epoce żelaza prawdopodobnie zamieszkiwana była przez elitę miejscowej społeczności, podczas gdy chłopi mieli swoje siedziby w gospodarstwach rozsianych po okolicy. W czasie działań wojennych lub najazdów chronili się wewnątrz obwałowań, gdzie byli bronieni przez wojowników zgromadzonych wokół swego wodza. Wódz, którego władza mogła być dziedziczna lub wybieralna, był otoczony przez najbliższą rodzinę i grupę zbrojnych, wywodzącą się z jego krewnych oraz z szerszych relacji społecznych. Do elitarnego otoczenia mieszkańców osady mogli również należeć specjaliści, tacy jak kowale. Chłopi utrzymywali się ze swojej ziemi, która prawdopodobnie wytwarzała nadwyżkę do spożycia przez wodza i przez otoczenie oraz do handlu. Władcy Pen Dinas kontrolować mogli tereny w promieniu do około 10 kilometrów, do miejsc gdzie rozciągały się ziemie kolejnych niezależnych dużych osad obronnych. Każda była ośrodkiem magazynowania i redystrybucji dóbr, Pen Dinas prawdopodobnie było również miejscem regularnych targów i jarmarków, przyciągających okolicznych rolników ze swoim bydłem.
Najstarsze obwałowania zbudowane zostały na północnym, a więc niższym szczycie wzgórza Pen Dinas, który otoczono wałem i zewnętrznym rowem. Po bliżej nieznanym okresie użytkowania pierwsze obwarowania zostały porzucone, zaś ludność z nieznanych przyczyn przeniosła się na wyższy szczyt południowy, gdzie zbudowano nowe, bardziej wyszukane obwarowania z solidnym kamiennym wałem i zewnętrznym rowem. Po pewnym czasie fort ten popadł w częściową ruinę, a jego część uległa spaleniu. Być może został złupiony podczas najazdu, ale bardziej prawdopodobne, że w trudnej sytuacji ekonomicznej zmniejszająca się populacja nie była w stanie utrzymać dobrego stanu obwarowań. Bez dużej siły roboczej i charyzmatycznego przywódcy zapewne trudno było naprawiać zawalone ściany, kopać zasypane rowy i gasić sporadyczne pożary wybuchające w suche lata. Jednak w trzeciej fazie południowy szczyt został ponownie zasiedlony, zbudowano nowe umocnienia, a stare gruntownie naprawiono. Ponadto w ramach odrębnego etapu budowlanego zbudowano dodatkowe wały obronne w poprzek przełęczy łączącej oba szczyty, wraz z nową główną bramą. Wtedy też ponownie zasiedlony został szczyt północny. Był to szczytowy okres świetności Pen Dinas, przypadający mniej więcej na ostatnie dekady przed narodzeniem Chrystusa.
Podbój Walii przez rzymskie legiony w latach 74-77 n.e. sprawił, że została ona pokryta siecią fortów, połączonych dobrze utrzymanymi drogami. Nie wiadomo jak w nowej sytuacji funkcjonowało Pen Dinas. Być może osada została splądrowana przez najeźdźców lub opuszczona na wiele lat przed przybyciem wojsk rzymskich. Prawdopodobnie Pen Dinas nie było też zasiedlone w okresie wczesnego i pełnego średniowiecza, choć w XV i XVI wieku w przekazach pisemnych wspomniano o nim jako „Dinas Faelor” oraz „Castell Maelor”. W XVIII i XIX wieku znaczna część terenu dawnej osady została podzielona na wspólne grunty i pola.
Architektura
Osada zajmowała miejsce wydłużonego na osi północ – południe rozległego wzgórza, usytuowanego pomiędzy rzeką Rheidol na północny a rzeką Ystwyth na południu, które po stronie zachodniej znajdowały ujście do Morza Irlandzkiego. Wierzchołki wzniesienia natura uformowała na jego dwóch krańcach: wąski południowy osiągnął wysokość 120 metrów n.p.m., natomiast nieco szerszy północny 114 metrów n.p.m. Obydwa posiadały strome zbocza ze wszystkich stron, za wyjątkiem odcinka wschodniego, gdzie bardziej umiarkowane stoki opadały do doliny zalewowej Rheidol. Pomiędzy szczytami środkową część wzgórza zajęła przełęcz, będąca jednocześnie najwęższą i najłatwiej dostępną częścią wzgórza.
Najstarsze obwarowania Pen Dinas zbudowane zostały na północnym, a więc niższym szczycie, który otoczono pojedynczym obwodem wału i zewnętrznego rowu. Objęły one w planie owalny obszar, lekko wydłużony na linii północ – południe. Konstrukcja wału składała się z ubitego kamiennego gruzu i ziemi, licowanego od zewnątrz drewnianą palisadą, czyli ścianą z pionowo wbijanych do płytkiego zagłębienia pali. Rów suchej fosy nie był na całym obwodzie jednorodny. Posiadał przekrój zbliżony do litery V, ale też i w niektórych miejscach płaskie dno. Przypuszczalnie wynikało to ze zbiorowej pracy odrębnych grup robotników. Główną bramą umieszczono od południa, gdzie utworzono prostą przerwę w obwałowaniach, wzmocnioną zagiętymi do wewnątrz murami z układanego bez użycia zaprawy kamienia (tzw. suchy mur).
Obwarowania wzniesione na szczycie południowym, po porzuceniu starszej części osady, były ściśle dopasowane do naturalnych warunków terenu, posiadały więc w planie węższy i bardziej rozciągnięty kształt. Jako, że zachodnia część wzgórza była lepiej chroniona zboczami opadającymi ku wybrzeżu, z tamtej strony utworzono tylko pojedynczą linię wału, podczas gdy od strony najłagodniejszych stoków wschodnich utworzono aż trzy linie obwałowań, ułożonych tarasowo na rożnych poziomach wysokości. Od południa i północy potrójne linie obwałowań łączyły się do pojedynczego wału. Wały tej fazy były dużo masywniejsze, oblicowane lokalnymi kamieniami łupkowymi oraz ze zwieńczeniem w postaci chodnika straży w koronie, który poprowadzono na ubitych kamieniach i glinie. Zapewne funkcjonowała też jakaś forma przedpiersia chroniącego obrońców, budowanego przynajmniej na najbardziej zagrożonych kierunkach.
Po stronie północnej i południowej obwarowań utworzono bramy, obie o formie wąskich przejść przecinających wały, z prowadzącymi do nich utwardzonymi drogami. Budowniczowie potrafili wykorzystać właściwości tereny, dlatego umieścili obie bramy na naturalnie wysokich wzniesieniach, tak aby górowały nad głowami zbliżających się osób. Wewnątrz dwie pary masywnych słupów o średnicy do 0,9 metra podtrzymywały drewniane mosty łączące ponad przejazdami chodnik straży na wale. Przy północnej bramie przejście o szerokości 5,8 metra i długości nieco ponad 3 metrów zakręcało w lewo, w celu spowolnienia, zmylenia oraz wystawienia niechronionych tarczami stron atakujących na boczny ostrzał. Ponadto ewentualny napastnik przechodził pomiędzy wykutymi w skale po obu stronach rowami, o głębokości od 2,4 do 3 metrów. Rowy oddzielono od drogi krótkimi odcinkami drewnianej palisady, prawdopodobnie będącej urządzeniem zapobiegającym wpadaniu zwierząt gospodarskich do rowów podczas wchodzenia i wychodzenia z bramy w okresach pokoju.
W trzeciej fazie funkcjonowania obronnej osady obwałowania południowego wzniesienia zostały naprawione i dodatkowo wzmocnione po stronie wschodniej, gdzie tarasy z wałami mogły zostać poszerzone. Bramę południową również odbudowano, ale na innym planie, z imponującą konstrukcją złożoną z czterech słupów, podtrzymujących pokryty warstwą gliny most nad przejazdem. Brama posiadała odtąd zakrzywioną konstrukcję, wystającą po północnej stronie i zapewniającą platformę z doskonałym polem widzenia na południowe podejścia. Prawdopodobnie w tej samej fazie prac przebudowano bramę północną oraz sąsiadujący z nią wał, zasypano jeden z rowów i wykopano nowy od strony zachodniej. Most nad przejazdem powiększono o nowe drewniane podpory, a przed wałem dodano masywną, pochyłą ścianę, pogrubiającą go do prawie 8 metrów. Ściana ta, zlokalizowana na prawo od przejazdu bramnego, została zaprojektowana tak, by jeszcze bardziej zmusić atakujących do zbliżenia się nieosłoniętą prawą ręką, narażoną na atak obrońców. Nowe obwarowania tej fazy charakteryzowały się konstrukcją lica utworzoną z większych głazów, zamiast płaskich kamieni używanych we wcześniejszych etapach. W obliczu ciągłego zagrożenia osiadaniem lub zawaleniem, wynikającym ze słabej konstrukcji, wały wzmacniano też licznymi przyporami. Kiepskiej jakości wały kontrastowały z wyrafinowanymi jak na epokę żelaza bramami, które pod względem projektu nie miały sobie równych w regionie.
W ostatniej fazie osady ponownie ufortyfikowano szczyt północny wzgórza, a co więcej zbudowano obwarowania na przełęczy łączącej oba wzniesienia. Ta środkowa część mogła pełnić funkcję miejsca handlu i spotkań publicznych, a także dodatkowo zabezpieczała osadę poprzez kolejną linię obrony. Fortyfikacje po wschodniej stronie przełęczy wyposażone zostały w bramę, początkowo o formie 12 metrowej przerwy w wale. W toku kolejnych prac zwężona została ona do około 3-4 metrów i przegrodzona wrotami. Od czoła poprzedziły ją dwa wybrzuszenia o pochyłych elewacjach mających zapobiegać zwaleniu. Wysokość zwieńczonego chodnikiem straży wału sięgnęła około 4,3 metra. Podobnie jak w starszych fazach zapewne był on zwieńczony jakąś formą drewnianego przedpiersia.
Zabudowa mieszkalna osady składała się przede wszystkim z okrągłych drewnianych domów, ze stożkowymi dachami krytymi strzechą i posadzkami wykuwanymi w skalistym podłożu celem wyrównania terenu. Były one wznoszone z wkopywanych w podłoże słupów, rozmieszczonych w równych odległościach na planie koła, pomiędzy którymi przestrzenie wypełniano mniejszymi belkami lub ścianami plecionkowymi. W przypadku większych budowli, oprócz ścian obwodowych, podporę dachu stanowiły słupy tworzące wewnętrzne podziały lub wolnostojące słupy rozmieszczone pośrodku domostwa, wokół centralnie usytuowanego paleniska, gdzie tworzyły jakby wewnętrzny pierścień. Wykorzystywano też prawdopodobnie inne drewniane budynki, takie jak obory dla zwierząt i spichlerze, zbudowane na prostokątnym rzucie, ze szkieletem opartym na czterech dużych słupach. W pobliżu bramy południowej znajdował się bardziej nietypowy budynek w kształcie litery D, z zakrzywioną tylną połową i prostą fasadą. Został on mocno wkopany w podłoże, przy czym jego złożone z drewnianych słupów ściany osadzono w wyciosanym w skale rowie. Pośrodku domu funkcjonowało palenisko.
Stan obecny
Pen Dinas jest jedną z największych odkrytych w regionie środkowej Walii osad obronnych z epoki żelaza. Dawne obwarowania są do dziś czytelne na prawie całym obwodzie, w postaci wysokich na kilka metrów, pokrytych trawą nasypów i rowów, imponujących zwłaszcza po stronie wschodniej. Na południowym szczycie wznosi się kolumna z drugiej połowy XIX wieku, natomiast ślady po pierwotnej zabudowie wewnętrznej są niewidoczne gołym okiem, niestety częściowo zniszczone przez wieloletnią orkę i wypas zwierząt. W 1999 roku teren Pen Dinas włączono w obszar lokalnego rezerwatu przyrody (ang. Pen Dinas and Tanybwlch Local Nature Reserve). Wstęp na teren południowego szczytu wzgórza jest wolny, dostępny za pomocą trzech publicznych ścieżek, które oddzielono od dróg publicznych płotami i bramami rezerwatu. Na obszar szczytu północnego nie wiedzie żadna oficjalna ścieżka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Forde-Johnston J., Hillforts of the Iron Age in England and Wales, Liverpool 1976.
Reid M., Prehistoric Houses in Britain, Princes Risborough 1993.
The Royal Commission on Ancient and Historical Monuments of Wales, Bryngaer Pen Dinas Hill-Fort: A Prehistoric Fortress at Aberystwyth, Aberystwyth 2001.