Historia
Kościół św. Marii w Pembroke został wzniesiony na początku XIII wieku. Od chwili powstania pełnił funkcję parafialną, znajdując się pod patronatem benedyktyńskich mnichów z nieodległego klasztoru w Monkton. W połowie XIV wieku został powiększony o transept, natomiast pod koniec tamtego stulecia lub na początku XV wieku o więżę, wraz z którą przebudowane zostało także sąsiednie prezbiterium. U schyłku średniowiecza, na przełomie XV i XVI wieku, dobudowana została jeszcze nawa północna. Niedługo później, w związku z kasatą klasztoru w Monkton, kościół przeszedł na własność angielskiej Korony, a następnie zakupiony został przez Lettice Knollys, hrabinę Essex, z fundacji której na początku XVII wieku zbudowana mogła zostać południowa kruchta. W drugiej połowie XIX wieku budynek popadł w zaniedbanie. Jego wiktoriański remont przeprowadzono w 1876 roku, kiedy to między innymi odnowiono otwory okienne, wymieniono zadaszenie i posadzki, przedłużono kruchtę południową oraz nieco podwyższono mury. Kolejne naprawy miały miejsce na początku XX wieku. W 1924 roku dobudowana została kruchta zachodnia.
Architektura
Kościół pierwotnie składał się z późnoromańskiej nawy na planie prostokąta i usytuowanego po wschodniej stronie prezbiterium o zbliżonej szerokości. W połowie XIV wieku kościół powiększony został o transept, przypuszczalnie posiadający dwa ramiona: południowe i północne. Masywną wieżę zbudowano na przełomie XIV i XV wieku w nietypowym miejscu, po północnej stronie prezbiterium. Choć jej forma nawiązywała do wieży kościoła w Tenby, to w regionie podobną lokalizację uzyskała tylko wieża kościoła w Manorbier, w przeciwieństwie do Pembroke starsza od transeptu. W Pembroke o lokalizacji wieży po północnej stronie prezbiterium zadecydować mogły warunki terenowe, mianowicie biegnąca po zachodniej stronie kościoła droga do bramy miejskiej i związany z tym brak miejsca. Po wschodniej stronie wieży znajdować się mogła współczesna z nią niewielka zakrystia lub kaplica. Ostatnim średniowiecznym elementem kościoła była dobudowana na przełomie XV i XVI wieku nawa północna, która prawdopodobnie wchłonęła sąsiednie ramię transeptu, uzyskując tą samą długość co równoległa do niej nawa główna.
Pierwotne wejście do kościoła prowadziło przez południową ścianę nawy, gdzie po bokach portalu wysoko umieszczono wąskie, rozglifione otwory okienne o półkolistych zamknięciach. Półkolisty był także sam portal, profilowany, ale bez strefy kapitelowej lub cokołów, zbliżony formą do portalu wejściowego kościoła klasztornego w Monkton. Przypuszczalnie późnoromańskie okna początkowo znajdowały się także w prezbiterium. W gotyckim transepcie musiały już dominować większe okna ostrołuczne, być może zamykane popularnymi wówczas trójliśćmi lub wypełniane wielodzielnymi maswerkami. Część ze starszych okien późnoromańskich w nawie mogła zostać wówczas zastąpiona większymi otworami gotyckimi. Z pewnością okna w stylistyce angielskiego gotyku wertykalnego umieszczone zostały w trakcie przebudowy w prezbiterium, w czasie gdy dostawiona została wieża. Późnogotyckimi oknami doświetlona była od północy i zachodu nawa boczna.
Czterokondygnacyjna wieża z przełomu XIV i XV wieku nie otrzymała wszystkich typowych dla regionu elementów, gdyż jej podstawa nie została ujęta ani pochyłym cokołem, ani gzymsem, a górne partie zostały jedynie bardzo lekko zwężone. Północno – zachodni narożnik wieży wyposażono w spiralną, wysuniętą płytkimi ryzalitami klatkę schodową, której zewnętrzna elewacja przerwała rząd wsporników na których osadzono blankowane przedpiersie wieży. Wewnątrz wieżę i gruntownie przebudowane prezbiterium połączono w przyziemiu arkadą o potrójnie sfazowanym obramieniu, zamkniętym ostrołucznie i pozbawionym kapiteli. Na transept, a następnie na nawę boczną wieżę otwarto podobną arkadą, ale z pojedynczym sfazowaniem. Pierwotnie funkcjonowało też przejście w ścianie wschodniej do sąsiedniego małego aneksu. Przyziemie wieży przykryto sklepieniem kolebkowym, na które prawdopodobnie wtórnie nałożono czworoboczne w przekroju żebra. Żebra te wyprowadzono z narożników oraz ze środkowych części każdej ze ścian, a pośrodku sklepienia z kolistego otworu przez który opuszczano liny dzwonów. Górne kondygnacje wieży rozdzielone zostały drewnianymi stropami.
Wnętrze późnogotyckiej nawy północnej otwarto na starszą nawę główną czterema arkadami, opartymi na masywnych czworobocznych filarach wykrojonych ze starszej ściany północnej nawy głównej. Arkady międzynawowe, bardzo surowe jak na późny okres średniowiecza, zamknięto ostrołoucznie bez profilowania i jakichkolwiek innych zdobień. Sfazowane zostały jedynie narożniki samych filarów. Wschodnie przęsło nawy bocznej utworzono poprzez wchłonięcie ramienia transeptu, przez co w jego ścianie północnej powstała płytka wnęka reprezentująca dawną ścianę szczytową. Po jej zachodniej stronie umieszczono portal wejściowy, zlokalizowany naprzeciwko głównego wejścia do kościoła. Być może miał on zastąpić portal północny usunięty w trakcie przebijania arkad międzynawowych.
Stan obecny
Kościół Mariacki, obok zamku i pozostałości obwarowań miejskich, jest dziś najcenniejszym średniowiecznym zabytkiem miasta Pembroke. Jego kruchta zachodnia jest już dodatkiem nowożytnym, podobnie jak przedłużona kruchta południowa, która pełni dziś funkcję zakrystii. Ponadto podwyższona została ściana północna nawy bocznej, a południowa ściana prezbiterium gruntownie przemurowana i pozbawiona wszystkich średniowiecznych detali architektonicznych. Dwa oryginalne zamurowane okna znajdują się w południowej ścianie nawy. Przekształceń uniknęły też otwory w murach wieży. Reszta została zmodernizowana w XIX wieku, ponadto wymieniona została w 1876 roku arkada tęczy. Zachowały się natomiast późnogotyckie arkady międzynawowe, sklepienie w przyziemiu wieży i sklepienie nawy północnej. Z okresu średniowiecza pochodzi też południowy portal w nawie, zamurowany portal w prezbiterium i zamurowany północny portal w nawie bocznej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 3/1913.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, An Overview of the Churches in South Pembrokeshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Mathias A.G., St Mary, Pembroke, „Archaeologia Cambrensis”, 93/1938.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.