Historia
Pierwszy drewniano – ziemny zamek typu motte and bailey został wzniesiony w Newport pod koniec XI wieku, prawdopodobnie z inicjatywy Wilhelma II Rufusa, który prowadził w tym czasie kampanię przeciwko Walijczykom, lub też z fundacji Roberta Fitzhamona, barona Gloucester. Ta pierwsza warownia powstała na wzgórzu Stow Hill, w odległości około kilometra od późniejszej kamiennej konstrukcji.
Robert Fitzhamon nie miał męskiego spadkobiercy, więc zamek w Newport przeszedł na własność jego najstarszej córki, Mabel Fitzhamon. Około 1119 roku poślubiła ona Roberta de Caen, który był nieślubnym synem króla Henryka I. W 1172 roku Newport zostało zaatakowane przez Iorwertha ab Owaina Gwynedda, ojca Llywelyna ap Iorwertha, ale najwyraźniej zostało odbudowane, ponieważ królewskie dokumenty z 1184 roku odnotowały wydatki na zamek. Przed 1199 rokiem zamek był w posiadaniu księcia Jana (późniejszego króla), który otrzymał go poprzez małżeństwo z Isabellą FitzRobert, hrabiną Gloucester. W 1217 roku zamek przeszedł w ręce Gilberta de Clare, piątego earla Gloucester, którego potomkowie utrzymywali go do 1314 roku, oprócz krótkich okresów w 1233 roku gdy zajęty został przez Szymona de Montfort, 1265 roku podczas II wojny baronów i w 1296 po ataku Morgana Maredudd ap Llywelyna. Gilbert de Clare, ósmy earl Gloucester zginął w bitwie pod Bannockburn w 1314 roku, przez co Newport przeszło na własność króla. Edward II podarował go niepopularnemu faworytowi, Hugonowi Despenser Starszemu, co spowodowało w 1321 roku atak Rogera Mortimera, earla March, w trakcie którego drewniany zamek na Stow Hill został całkowicie zniszczony.
Drugi, tym razem murowany, zamek w Newport prawdopodobnie zaczął być budowany przed połową XIV wieku przez Hugona de Audley, który wszedł w posiadanie miejscowych dóbr na skutek małżeństwa z Margaret de Clare (siostrą Gilbert de Clare, ósmego earla Gloucester). Usytuowany nad brzegiem rzeki Usk kontrolował handel i ruch wzdłuż tej ważnej arterii, lecz jeszcze pod konic XIV wieku nie był ukończony. Przyczyniło się do tego zapewne obejmowanie dziedzictwa przez małoletnich synów Hugona, z których czwarty, Edmund, osiągnął pełnoletność dopiero w 1397 roku, a już w 1403 roku zginął w bitwie pod Shrewsbury.
Gdy w 1400 roku wybuchł walijski bunt pod wodzą Owaina Glyndŵra, powstanie szybko rozprzestrzeniło się i po 1402 roku objęło także tereny południowej Walii. Zamek i miasto Newport zostało przejęte przez powstańców wraz z fortyfikacjami w pobliskich Caerleon i Usk. Powróciło w królewskie ręce dopiero w 1405 roku, po upadku zrywu niepodległościowego. Dokonano wówczas w imieniu Henryka IV koniecznych napraw, a wraz z przywróceniem angielskiej kontroli w południowej Walii, wznowiono jego rolę jako centrum administracyjnego.
W 1435 roku renowację budowli przeprowadził Humphrey Stafford. Po obaleniu dynastii Yorków po bitwie pod Bosworth w 1485 roku, zamek na krótko używany był jako rezydencja Jaspera Tudora, wujka Henryka VII. W posiadanie Korony powrócił w 1521 roku, ale został zaniedbany i popadł w ruinę. Niemniej garnizon rojalistów obsadził zamek w 1648 roku podczas angielskiej wojny domowej. Rok później wojska Parlamentu pod dowództwem Olivera Cromwella dokonały szturmu i zdobyły warownię. Od tamtego momentu została ona opuszczona i popadła w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek został wzniesiony nad rzeką Usk, na jej zachodnim brzegu, tuż powyżej przeprawy. Otrzymał formę na planie pięcioboku z wyraźnie dominującą wschodnią stroną, zwróconą w kierunku nadbrzeża około 50-metrowej długości frontem. Część ta miała imponować i zabezpieczać ruch na rzece poprzez trzy duże wieże. Po jej zachodniej stronie uformowano dziedziniec o długości około 60 metrów na linii wschód – zachód, otoczony obwodem kamiennego muru. Nie udało się go wzmocnić żadną basztą lub wieżą, obrona spoczywała więc na długich kurtynach i fosie napełnianej wodą z rzeki.
Centralna wieża posiadała ostrołukowy portal bramny, poprzez który w czasie przypływu, małe łodzie miały dostęp do jej wnętrza. Powyżej znajdowała się sklepiona gwiaździście komnata ogrzewana kominkiem, prawdopodobnie używana w trakcie audiencji pana zamku i do przyjmowania gości. Od strony zachodniej otwierała się ona szeroką arkadą na część wieży wysuniętą w kierunku dziedzińca, gdzie najpewniej mieścił się rodzaj przedsionka. We wschodniej ścianie wieży przejście łączyło się z dwoma małymi pomieszczeniami w wysuniętych ku rzece narożnikach wieży, skąd być może obsługiwano mechanizmy brony zamykającej szeroki portal dla łodzi w przyziemiu. Spiralna klatka schodowa w północno – zachodnim narożniku wieży wiodła na najwyższą kondygnację, gdzie mogła znajdować się kaplica.
Wieża północna obecnie posiada dwa piętra ponad piwnicą, pierwotnie z pewnością była wyższa przynajmniej o jedno piętro. Obok niej umieszczono bramę północną oraz zachodni aneks z latrynami. Wieża południowa posiadała trzy kondygnacje, komnaty z kominkami i latrynę. Pierwotnie była dostępna przez galerię w grubości muru prowadzącą z wieży centralnej. Podobnie jak wieża północna, wzmocniona była w przyziemiu wydatnymi ostrogami.
Po zachodniej stronie pojedynczy mur obronny wydzielał wewnętrzny dziedziniec z zabudową umieszczoną przy wewnętrznych ścianach murów obronnych. Mieściła ona między innymi pomieszczenia gospodarcze, kuchnię i reprezentacyjną aulę (great hall). Ta ostatnia znajdowała się po stronie północno – wschodniej, pomiędzy wieżą narożną a centralną. Od strony rzeki oświetlana była dwoma dwudzielnymi oknami z bocznymi siedziskami i ogrzewana kominkiem. Od południa sąsiadowała z mniejszą komnatą o charakterze prywatnym. W południowej kurtynie muru znajdowała się kolejna brama, a całość zamku otoczona była wspomnianą powyżej nawodnioną fosą.
Stan obecny
Do chwili obecnej z zamku zachowała się zrujnowana, nadbrzeżna część wschodnia, składająca się z trzech wież połączonych murem obronnym, z widocznymi oknami po przylegających niegdyś do niego budynkach. Zamek jest dziś zaniedbany, nie przystosowany do zwiedzania i zamknięty z powodu zagrożenia bezpieczeństwa zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.