Historia
Pierwszy zamek o drewniano – ziemnej konstrukcji typu motte, został wzniesiony w Newport pod koniec XI wieku, prawdopodobnie z inicjatywy angielskiego króla Wilhelma II Rufusa, który prowadził w tym czasie kampanię przeciwko Walijczykom, lub też z fundacji Roberta Fitzhamona, barona Gloucester. Ta najstarsza warownia powstała na wzgórzu Stow w pobliżu kościoła św. Woolosa, w odległości około kilometra od późniejszej kamiennej konstrukcji u brzegu rzeki Usk.
Robert Fitzhamon nie miał męskiego spadkobiercy, dlatego zamek w Newport przeszedł na własność jego najstarszej córki, Mabel Fitzhamon. Około 1119 roku poślubiła ona Roberta de Caen, nieślubnego syna króla Henryka I. W 1172 roku Newport zostało zaatakowane przez Iorwertha ab Owaina Gwynedda, ojca Llywelyna ap Iorwertha, ale najwyraźniej zostało odbudowane, ponieważ królewskie dokumenty z 1184 roku odnotowały wydatki na zamek. Przed 1199 rokiem Newport było w posiadaniu księcia Jana, późniejszego angielskiego króla, który otrzymał miejscowe dobra poprzez małżeństwo z Isabellą FitzRobert, hrabiną Gloucester. W 1217 roku Newport przeszło w ręce Gilberta de Clare, piątego earla Gloucester. Jego potomkowie utrzymywali zamek do 1314 roku, oprócz krótkich okresów w 1233 roku, gdy zajęty został przez Simona de Montfort, w 1265 roku podczas II wojny baronów i w 1296 roku po ataku Morgana Maredudd ap Llywelyna. Gilbert de Clare, ósmy earl Gloucester zginął w bitwie pod Bannockburn w 1314 roku, przez co Newport przeszło na własność króla. Edward II podarował go wraz z innymi ziemiami na walijskim pograniczu niepopularnemu faworytowi, Hugonowi Despenserowi Starszemu, prowokując w 1321 roku atak Rogera Mortimera, earla March, w trakcie którego drewniany zamek na wzgórzu Stow został zniszczony.
Drugi, tym razem murowany zamek w Newport, prawdopodobnie zaczął być budowany przed połową XIV wieku przez Hugona de Audley, który wszedł w posiadanie miejscowych dóbr na skutek małżeństwa z Margaret de Clare, siostrą Gilbert de Clare, ósmego earla Gloucester. Usytuowany nad brzegiem rzeki Usk, kontrolował handel i ruch wzdłuż tej ważnej arterii, lecz jeszcze pod koniec XIV wieku nie był ukończony. Przyczyniło się do tego zapewne obejmowanie dziedzictwa przez małoletnich synów Hugona, z których czwarty, Edmund, osiągnął pełnoletność dopiero w 1397 roku, a już w 1403 roku zginął w bitwie pod Shrewsbury. Prace budowlane w tym czasie prowadzić mógł zięć Hugona, Ralph, earl Stafford, albo syn Ralpha, zmarły w 1386 roku Hugh.
W 1400 roku, gdy wybuchł walijski bunt pod wodzą Owaina Glyndŵra, walki szybko rozprzestrzeniły się i po 1402 roku objęły także tereny południowej Walii. Zamek i miasto Newport zostały przejęte przez powstańców wraz z fortyfikacjami w pobliskich Caerleon i Usk. Powróciły w królewskie ręce dopiero w 1405 roku, gdy siły angielskie odzyskały inicjatywę i zaczęły tłumić zryw niepodległościowy. Zamek po odzyskaniu miał się znajdować w złym stanie. Dlatego z rozkazu króla Henryka IV, który sprawował wówczas kontrolę nad nieletnim Humphrey’em, szóstym earlem Stafford, dokonano wówczas koniecznych napraw, a wraz z przywróceniem angielskiej kontroli w południowej części Walii, wznowiono rolę zamku jako centrum administracyjnego.
Około lat 1435-1437 przeprowadzony został remont i niewielka rozbudowa zamku dla Humphrey’a Stafforda, od 1444 roku księcia Buckingham. Po obaleniu dynastii Yorków po bitwie pod Bosworth w 1485 roku, zamek na krótko używany był jako rezydencja Jaspera Tudora, wujka Henryka VII. W posiadanie angielskiej Korony powrócił w 1521 roku, ale został zaniedbany i popadł w ruinę. Niemniej garnizon rojalistów obsadził zamek w 1648 roku, podczas angielskiej wojny domowej. Rok później wojska parlamentarne pod dowództwem Olivera Cromwella dokonały szturmu i zdobyły warownię. Od tamtego momentu została ona opuszczona i popadła w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek z XIV wieku został wzniesiony nad rzeką Usk, na jej zachodnim brzegu, tuż powyżej przeprawy, po północno – wschodniej stronie wzgórza, na którym wcześniej znajdował się drewniano – ziemny zamek typu motte. Otrzymał w planie kształt pięcioboku z wyraźnie dominującą wschodnią stroną, zwróconą w kierunku nadbrzeża około 50-metrowej długości frontem. Część ta miała imponować i zabezpieczać ruch na rzece poprzez trzy duże wieże. Po ich zachodniej stronie uformowano dziedziniec o długości około 60 metrów na linii wschód – zachód, otoczony obwodem kamiennego muru, w obręb którego prowadziły dwie bramy: północna i południowa. Muru na pozostałych trzech odcinkach nie udało się wzmocnić żadną basztą lub wieżą, obrona spoczywała więc na długich kurtynach i fosie napełnianej wodą z rzeki. Całość wzniesiono z lokalnego szarego wapienia i purpurowo – czerwonego piaskowca, tworzących na elewacjach nieregularne wzory.
Centralna wieża była największą, najwyższą i najmocniej wysuniętą w stronę rzeki. Jej wschodnie narożniki tworzyły krótkie ostrogi – przypory, w wyższych partiach przechodzące w wieloboczne wieżyczki. W przyziemiu wieża mieściła szeroki portal bramny ze spłaszczonym ostrołukiem, poprzez który w czasie przypływu małe łodzie miały dostęp do jej wnętrza. Powyżej znajdowała się komnata ogrzewana kominkiem, prawdopodobnie używana w trakcie audiencji pana zamku i do przyjmowania gości. Od połowy XV wieku była ona sklepiona, z żebrami tworzącymi wzór gwiazdy oraz ze zwornikami na przecięciach, w tym z dużym środkowym zwornikiem z motywem podwójnej rozety. Od strony zachodniej komnata otwierała się szeroką arkadą na część wieży wysuniętą w kierunku dziedzińca, gdzie najpewniej mieścił się rodzaj przedsionka. We wschodniej ścianie pomieszczenie łączyło się z dwoma małymi komorami w wysuniętych ku rzece narożnikach wieży, skąd być może obsługiwano mechanizmy brony zamykającej portal dla łodzi w przyziemiu. Każda z małych komór była przykryta miniaturowym sklepieniem ośmiodzielnym i doświetlana pojedynczym oknem. Główną komnatę oświetlało duże ostrołuczne okno wschodnie, najpewniej wypełnione maswerkiem, a także dwa nieco mniejsze od północy i południa. Klatka schodowa w północno – zachodnim narożniku wieży wiodła na najwyższą kondygnację, gdzie mogła znajdować się kaplica.
Wieża północno – wschodnia wyposażona została w nadrzecznych narożnikach w dwie okazałe ostrogi, za pomocą których jej czworoboczny rzut przyziemia przechodził w wielobok, na podobieństwo wież z końca XIII wieku wzniesionych na zamku Caerphilly. Początkowo mury wieży z Newport mogły być przeprute otworami strzeleckimi i niewielkimi oknami od strony dziedzińca, ale u schyłku średniowiecza na wszystkich piętrach wstawiono jednodzielne i wielodzielne okna. We wnętrzu znajdowały się dwa piętra ponad przyziemiem, nad którymi funkcjonował chodnik straży chroniony przedpiersiem, osadzonym na wysuniętych z lica ścian wspornikach. Komunikację pionową zapewniały spiralne schody, łączące gospodarcze przyziemie z ogrzewanymi kominkami piętrami. Obok wieży znajdowała się brama północna oraz zachodni aneks z latrynami.
Wieża południowo – wschodnia miała formę bardzo podobną do wieży północnej, z narożnymi ostrogami, czworoboczną podstawą i ośmiobocznym rzutem powyżej. Mieściła trzy kondygnacje, zajmowane przez dwie górne komnaty na rzucie ośmioboku i najniższą komorę czworoboczną. Także te pomieszczenia około połowy XV wieku doświetlone zostały dużymi oknami, wypełnionymi trójlistnymi maswerkami, wpisanymi w ostrołuki i ujętymi profilowanymi czworobocznymi lub półkolistymi obramieniami (jedno okno zostało nawet częściowo wcięte w ostrogę południowo – zachodnią). Pierwotnie wieża była dostępna przez galerię w grubości muru prowadzącą z wieży centralnej. Komunikację pionową na całej wysokości zapewniała spiralna klatka schodowa, umieszczona od północnego – zachodu w czworobocznej wieżyczce ryzalitowej. Każde z pomieszczeń wieży miało zapewniony dostęp do latryny i za wyjątkiem najniższego ogrzewane było kominkiem. Górna komnata musiała być przykryta wyszukaną więźbą dachową, opartą na wielobocznych kamiennych wspornikach.
Po zachodniej stronie nadrzecznej fasady, pojedynczy mur obronny wydzielał wewnętrzny dziedziniec z zabudową umieszczoną przy wewnętrznych ścianach murów obronnych. Mieściła ona między innymi pomieszczenia gospodarcze, kuchnię po stronie południowo – wschodniej i reprezentacyjną aulę (ang. great hall) na północnym – wschodzie. Ta ostatnia znajdowała się na piętrze pomiędzy wieżą narożną a centralną. Od strony rzeki oświetlana była dwoma dwudzielnymi oknami z bocznymi siedziskami i ogrzewana kominkiem. Od południa sąsiadowała z mniejszą komnatą o charakterze prywatnym, oświetlaną pojedynczym oknem od wschodu. W przyziemiu umieszczono prostą komorę z kolebkowym sklepieniem, tradycyjnie służącą za spiżarnię dla auli powyżej.
Stan obecny
Do chwili obecnej z zamku zachowała się zrujnowana nadbrzeżna część wschodnia, składająca się z trzech wież połączonych murem obronnym, z widocznymi oknami po przylegających niegdyś do niego budynkach. Wieża środkowa i północna są niższe o jedną kondygnację od stanu pierwotnego, natomiast południowa zachowała prawie pełną wysokość, ale bez widocznego jeszcze częściowo na starych rycinach przedpiersia. Okna w wieży północnej zostały przekształcone w XVI wieku. Duże wschodnie okno wieży środkowej jest efektem współczesnych prac remontowych, natomiast wieża południowa zachowała szereg okien z około połowy XV wieku. Niestety zamek jest dziś zaniedbany, nie przystosowany do zwiedzania i zamknięty z powodu zagrożenia bezpieczeństwa zwiedzających. Z prawie wszystkich stron otaczają go ruchliwe, ściśle przylegające drogi i współczesne mosty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Morgan O., History and Description of Newport Castle, „Archaeologia Cambrensis”, vol. 2, 8/1885.
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.