Historia
Ziemie w środkowej części południowego brzegu zatoki Firth of Clyde w XIV wieku należały do rodu Danielstoun of that Ilk. W 1402 roku jedna z dwóch dziedziczek Roberta Danielstouna poślubiła sir Roberta Maxwella z Calderwood, dzięki czemu miejscowe dobra przeszły na nowy ród. Jeden z jego późniejszych przedstawicieli, George Maxwell, w drugiej połowie XV wieku ufundował wieżę mieszkalną, przy której wkrótce rozwinęła się osada Newark (wspomniana w źródłach pisanych w 1497 i 1498 roku jako New Werk).
Około połowy XVI wieku wieża mieszkalna powiększona została o nowy budynek bramny, lecz gruntowana przebudowa wieży i towarzyszących jej zabudowań nastąpiła pod sam koniec XVI stulecia, całkowicie już w stylistyce renesansowej. Inicjatorem tych prac był w 1597 roku sir Patrick Maxwell, możny szlachcic i bliski doradca króla Jakuba VI.
W 1668 roku Newark sprzedane zostało przez sir George Maxwella radzie miejskiej Glasgow, co zapoczątkowało szybki rozwój osady oraz budowę portu, który z czasem przyjął nazwę Port Glasgow. Sam renesansowy zamek był w posiadaniu Maxwellów do 1694 roku, po czym zaczął podupadać przechodząc przez ręce kolejnych niezamieszkujących w nim właścicieli. Szczęśliwie nie popadł jednak, jak wiele innych zabytków, w całkowitą ruinę, doczekując XX-wiecznej renowacji i przekształcenia w muzeum.
Architektura
Wieża Newark wzniesiona została u południowego brzegu zatoki Firth of Clyde na płaskim terenie pozbawionym jakichkolwiek cech obronnych. Pierwotnie była to stosunkowo prosta budowla na planie prostokąta o wymiarach 8,8 x 7 metrów, mieszcząca oryginalnie trzy kondygnacje oraz murowane, przykryte dwuspadowym dachem poddasze, otoczone przez galerię obronną. Galeria ta zabezpieczona była przedpiersiem z krenelażem, osadzonymi na każdej z elewacji na rzędzie wystających z lica ścian wsporników.
Wejście do wieży znajdowało się po stronie północnej. Wewnątrz przyziemie było jedyną podsklepioną kolebkowo kondygnacją, przy czym sklepienie to założono na tyle wysoko, iż możliwe było poniżej niego wydzielenie drewnianym stropem dodatkowego półpiętra. Zarówno przyziemie jak i półpiętro doświetlane były wąskimi, rozglifionymi do środka otworami szczelinowymi i pełniły funkcje magazynowe. W narożniku północno – wschodnim znajdowała się w grubości muru spiralna klatka schodowa łącząca wszystkie kondygnacje.
Pierwsze piętro zajmowane było tradycyjnie przez komnatę dzienną o cechach reprezentacyjnych (hall) w której urządzano wspólne posiłki, uroczystości, spotkania itp. Przykryta była ona, podobnie jak wyższe piętro, płaskim drewnianym stropem. Jej oświetlenie zapewniały okna o nieznanym wykroju od południa, północy i zachodu, natomiast ogrzewanie kominek osadzony w ścianie wschodniej. Obok niego w grubości muru umieszczona została także latryna.
Drugie piętro posiadało bardzo podobny układ do pierwszego, za wyjątkiem kominka przesuniętego do ściany północnej i nieco przesuniętych okien, choć rozstawionych w tych samych ścianach, podobnie jak latryna i klatka schodowa. Komnata drugiego piętra zapewne była prywatną sypialnią. Podobnie funkcje mieszkalne najpewniej spełniało poddasze, być może przeznaczone dla służby domowników wieży. Poddasze przykrywała otwarta więźba dachowa dwuspadowego dachu.
Najpewniej już w XV wieku teren wokół wieży mieszkalnej był ogrodzony, a dziedziniec zajmowany przez pomocnicze zabudowania gospodarcze. Musiała się tam znajdować kuchnia (dla której nie przewidziano pierwotnie miejsca w wieży), browar, spichrze, stajnie, czy też kuźnia. Około połowy XVI wieku po zachodniej stronie wieży wzniesiony został czworoboczny w planie budynek bramny o wymiarach 7,2 x 6,1 metra, ze sklepionym przejazdem w przyziemiu w południowej części, dostępnym poprzez półkoliście zamknięty, profilowany portal. Z jednej strony przejazdu (południowej) umieszczono kamienną ławę, z drugiej natomiast (północnej) przejście do pomieszczenia ze spiralną klatką schodową i dwoma otworami strzeleckimi. Jeden z nich skierowany był w przedpole przed wjazdem, a drugi ku północy by flankować kurtynę muru. Dwa górne piętra budynku bramnego były jednoprzestrzenne, oświetlane czworobocznymi oknami z bocznymi siedziskami i ogrzewane kominkami. Na pierwszym piętrze w grubości muru znajdowała się także latryna i ścienna półka.
Stan obecny
Średniowieczna wieża mieszkalna, a także budynek bramny z połowy XVI wieku zachowały się do dnia dzisiejszego, jednak włączone zostały we wczesnonowożytne, dwuskrzydłowe zabudowania po stronie północnej. Wieża została także dość mocno przekształcona, co od strony zewnętrznej najbardziej widoczne jest w postaci dużych czworobocznych okien i dodatkowej kondygnacji, która zastąpiła przedpiersie z krenelażem. Wewnątrz przepruto na poziomie pierwszego i drugiego piętra nowe przejścia, by połączyć się z północnym skrzydłem. Obecnie renesansowy zamek w Newark znajduje się pod opieką organizacji Historic Scotland i jest udostępniony dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.