Historia
Zamek Nevern założono przy walijskiej osadzie Nanhyfer, zdobytej na początku XII wieku przez możnego Roberta FitzMartina, w trakcie podboju ziem walijskiego cantrefu Cemais, na miejscu którego ustanowiono anglo-normańską baronię o tej samej nazwie. Anglo-normańska kontrola nad Cemais załamała się już w 1136, kiedy ponieśli druzgocącą klęskę w bitwie pod Crug Mawr. Nevern prawdopodobnie zostało odzyskane przez Walijczyków, pozostając od około 1156 roku w rękach księcia Rhysa ap Gruffydda. Rhys był w drugiej połowie XII wieku jednym z najbardziej utytułowanych i silnych walijskich książąt, co znalazło odzwierciedlenie między innymi w przebudowie zamku Nevern, wzmocnionego przy użyciu kamienia.
W 1171-1172 roku książę Rhys ap Gruffydd zawarł porozumienie z królem Henrykiem II, potwierdzając swoje prawo do ziem Deheubarth, ale ze zobowiązaniem oddania anglo-normańskim lordom części zajętych ziem. W tym czasie Robert FitzMartin już nie żył, lecz jego syn, William, około 1176 roku poślubił Angharad, córkę Rhysa, dzięki czemu zamek prawdopodobnie został mu w tym czasie zwrócony. Rhys utrzymywał dobre stosunki z Anglo-Normanami do śmierci Henryka II w 1189 roku. Następnie książę zbuntował się przeciwko Ryszardowi I i wykorzystując jego zaangażowanie w przygotowania do krucjaty, zaatakował lordostwa otaczające walijskie terytorium, przy okazji łamiąc całą serię przysiąg, które złożył osobiście na najcenniejsze relikwie. W 1191 roku przejął zamek zięcia, wykorzystując nieobecność Williama FitzMartina, podążającego do Ziemi Świętej z wyprawą krzyżową. Przyczyny tego działania nie zostały odnotowane w przekazach pisemnych. Mogły wynikać z problemów rodzinnych, mogły też być spowodowane obawami Rhysa przed prowadzoną lub zamierzaną rozbudową zamku, położonego bardzo blisko jego siedziby w Cardigan.
W 1194 roku Rhys został uwięziony na zamku Nevern przez swoich synów, w efekcie ostrego rodzinnego sporu. Odzyskał wolność przy pomocy jednego z potomków, Hywela Saisa, który odebrał zamek swojemu byłemu sojusznikowi i bratu, Maelgwnowi. Rok później Hywel Sais zniszczył warownię, aby nie wpadła w ręce Anglo-Normanów. Decyzja o opuszczeniu Nevern niemal na pewno wynikała z utraty wielu ludzi, zabitych podczas bezskutecznej próby obrony St Clear przed siłami anglo-normańskimi. Zamek nie został już nigdy potem odbudowany, ani nie był wspominany w przekazach pisemnych. Jego funkcję jako siedziby baroni Cemais, przejęła nowsza budowla obronna w Newport, po zajęciu okolicznych ziem przez Anglo-Normanów około 1204 roku.
Architektura
Zamek został wzniesiony na wzgórzu, ograniczonym od strony wschodniej przez dolinę strumienia Gamman, który na południu wpadał do większej rzeki Nevern. Z tego względu najwyższe zbocza, tworzące maksymalnie około 30 metrową różnicę poziomów terenu, ochraniały budowlę na dwóch powyższych kierunkach, przy czym na wschodzie miały formę skalistych klifów, a na południu stromych trawiastych stoków. Łagodniejsze podejścia od północy i zachodu musiały zostać zabezpieczone ziemnymi obwarowaniami w postaci wału i suchej fosy, na czołowym odcinku północno – zachodnim i północnym zdwojonymi. Uwarunkowania terenowe nadały zamkowi wieloboczny w planie kształt, nieco zbliżony do trójkąta.
Na początku XII wieku, w północno – zachodnim narożniku zamku usypano około 8 metrowej wysokości sztuczny kopiec (motte) na którym wzniesiono drewnianą wieżę o konstrukcji opartej na czterech narożnych słupach. Raczej nie pełniła ona funkcji donżonu, ze względu na niewielkie rozmiary i eksponowane narożne stanowisko, ale była strażnicą i budowlą zabezpieczającą drogę dojazdową. Teren na południe i wschód od kopca zajmował rozległy dziedziniec, zajmowany przez drewnianą zabudowę gospodarczą i mieszkalną. Zachodnią i północną stronę zamku zabezpieczono wspomnianymi powyżej obwarowaniami ziemnymi, wokół których prawdopodobnie biegła droga do bramy zamkowej, zmuszająca przybywających do pokonania trzech zakrętów przed dostaniem się do zamku. W koronie wału wewnętrznego wybudowano solidną drewnianą palisadą. Być może drewniane obwarowania wieńczyły też północny wał zewnętrzny.
W drugiej połowie XII wieku Nevern przebudowano przy użyciu kamienia, a konkretnie lokalnego łupka łączonego zaprawą z miejscowej gliny. W północno – wschodniej części utworzono murowany zamek górny, oddzielony od reszty kompleksu wykutym w skale rowem o szerokości i głębokości około 8 metrów, nad którym przerzucono most. Nowa część zamku składała się z obwodu murów wydzielających mały, owalny dziedziniec wielkości około 25 x 20 metrów i czworobocznej wieży o długości boków wynoszącej około 9 metrów. Wieża charakteryzowała się zaoblonymi narożami, co wynikać mogło z użycia zaprawy glinianej, a więc słabszego środka wiążącego niż zaprawa wapienna, lub braku odpowiednio dużych kamieni wzmacniających narożniki.
W drugiej połowie XII wieku na murowaną przebudowano także drewnianą wieżę po stronie północno – zachodniej. Odtąd na kulminacji kopca, którego wysokość została obniżona, aby pomieścić kamienną konstrukcję, wznosiła się cylindryczna wieża o średnicy 9 metrów. Miała ona co najmniej dwa lub trzy piętra, z wejściem na poziomie drugiej kondygnacji, dostępnym za pomocą drabiny lub drewnianych schodów. Wjazd na rozległy dziedziniec wciąż znajdował się po wschodniej stronie wieży, a więc w północnej części zamku, lecz nie miał on już formy wielokrotnych zakrętów, lecz prowadził prosto na północ, poprzez drewnianą budowlę bramną i zewnętrzne kamienno-drewniano-ziemne obwarowania. Wieża cylindryczna dominowała nad całym zespołem bramnym, dzięki przewadze wysokości i narożnemu usytuowaniu.
W południowej części dziedzińca wzniesiono przynajmniej trzy murowane budynki, zbudowane z łupków wtopionych w gliniaste podłoże. Dwa największe z budynków stały prostopadle do siebie. Wejścia do nich wykonane były z dobrze opracowanych kwadratowych bloków twardego piaskowca. Podczas gdy dokładnie ociosane kwadry sugerowałyby murarza anglo-normańskiego technika budowy z łupków i gliny była tradycyjną techniką murarską w Walii. Cechą walijskiego budownictwa było też włączenie budynków do obwodu obronnego zamku. Dwa duże skrzydła mogły mieścić reprezentacyjną aulę i jej gospodarcze zaplecze, natomiast trzeci, nieco mniejszy i wolnostojący budynek na wschodzie, mógł pełnić funkcje mieszkalne. Po zachodniej stronie zabudowań, w narożniku dziedzińca znajdowała się druga brama, z drogą wiodącą w dół stromego zbocza. Sąsiadujący z nią mur obronny został w pewnym momencie zburzony, a następnie na tej samej linii zbudowano drewnianą palisadę. Zapewne była tymczasowym rozwiązaniem, gdyż wkrótce potem na miejscu zburzonego muru kurtynowego wzniesiono dużą trapezoidalną budowlę, być może o formie wieży.
Stan obecny
Zamek nie przetrwał do czasów współczesnych. Widoczne są jedynie ziemne wały i rowy, fragmenty murowanych fundamentów oraz ziemny kopiec (motte), poddawane w XXI wieku intensywnym pracom archeologicznym. Spośród reliktów kamiennych wyróżniają się pozostałości cylindrycznej wieży na kopcu oraz wieży czworobocznej z zaokrąglonymi narożnikami. Teren zamku jest udostępniony do zwiedzania. Po jego południowo – wschodniej stronie znajduje się średniowieczny kościół św. Brynacha.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Caple C., Nevern Castle 2008-2015; closing in on the first Welsh stone castle?, „Medieval Archaeology”, Vol. 60/2016.
Caple C., Nevern Castle: searching for the first masonry castle in Wales, „Medieval Archaeology”, Vol. 55/2011.
Davis P.R., Castles of the Welsh Princes, Talybont 2011.
Davis P.R., Towers of Defiance. The Castles & Fortifications of the Princes of Wales, Talybont 2021.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.
Turvey R., Nevern Castle: a new interpretation, „Journal of the Pembrokeshire Historical Society”, Vol. 3/1989.