Historia
Kościół otrzymał wezwanie dedykowane Brynachowi, świętemu który urodził się w Irlandii, jednak osiedlił się w południowo – zachodniej części Walii, gdzie około 540 roku w dolinie Afon Nevern zbudował kaplicę. Została ona rozbudowana po podboju anglo-normańskim w XII wieku, kiedy to zaczęła pełnić funkcje parafialne. Kościół znajdował się odtąd pod patronatem lordów z baroni Kemes. Kolejne rozbudowy kościoła miały miejsce w XIV, XV i na początku XVI wieku, co zawdzięczano licznym prywatnym darowiznom, wynikającym zapewne z traktowania Nevern jako ośrodka kultu o bardzo długiej tradycji.
W 1324 roku kościół św. Brynacha miał roczny dochód w wysokości 24 marek i stanowił część opłat rycerskich przypisanych Jamesowi d’Audely, krewnemu Williama FitzMartina, lorda Kemes. Jego syn, Nicholas d’Audely, w 1377 roku przekazał patronat nad kościołem biskupowi Adamowi de Houghtonowi z St Davids, który obdarzył nim kolegium Mariackie w tamtejszej katedrze. Prawdopodobnie biskup nie uzyskał niezbędnej zgody od króla na to nadanie, ponieważ w 1389 roku mistrz i kapelani kolegium, za wstawiennictwem Williama, arcybiskupa Canterbury, i po zapłaceniu wysokiej grzywny, otrzymali przebaczenie za to naruszenie prawa.
W 1596 roku, po rozwiązaniu kolegium Mariackiego w katedrze St Davids, kościół św. Brynacha przeszedł w ręce królowej Elżbiety, od której jeszcze w tym samym roku Thomas Birt, Robert Birt i John Birt otrzymali dzierżawę plebanii na całe życie za roczny czynsz w wysokości 33 funtów, 13 szylingów i 4 pensów. W 1786 roku plebanię „Nearne alias Newerne alias Nyfer alias Nevern” wyceniano rocznie na 30 funtów. Kościół znajdował się wówczas w dobrym stanie i był poddawany pomniejszym pracom remontowym. Gruntowne wiktoriańskie naprawy miały miejsce w latach 60-tych XIX wieku i w 1881 roku.
Architektura
Kościół początkowo składał się z prostokątnej, długiej nawy o wymiarach 21,9 x 7,3 metrów, prawdopodobnie wzniesionej jeszcze w stylistyce romańskiej. W XIII lub XIV wieku od strony wschodniej dobudowano prostokątne i także dość długie, lecz węższe prezbiterium, wielkości 14,6 x 5,5 metra, usytuowane w stosunku do nawy nieco niesymetrycznie. Po północnej i południowej stronie nawy w okresie późnego średniowiecza umieszczono dwie kaplice o charakterze płytkiego transeptu. Północna otrzymała mniejsze wymiary, południowa natomiast podzielona została na dwa przęsła. Na jej poddaszu zlokalizowano niskie pomieszczenie dla księdza, dostępne poprzez spiralną klatkę schodową wysuniętą ryzalitowo ze ściany zachodniej. Kolejne dwie bardzo małe kaplice umieszczono przy północnej i południowej ścianie prezbiterium.
Na początku XVI wieku kościół powiększono o masywną, przysadzistą wieżę o czworobocznej podstawie, dobudowaną do nawy od zachodu i prawie równą z jej szerokością. Podobnie jak nawa i prezbiterium, została ona wzmocniona uskokowymi przyporami, ponadto zwieńczono ją przedpiersiem osadzonym na wspornikach i ozdobnym krenelażem. Przypory utworzono wysokie, sięgające przedpiersia. Wnętrze podzielono jedynie na dwa piętra ponad przyziemiem, które zostało otwarte arkadą na nawę i doświetlone od zachodu dużym czterodzielnym oknem. Komunikację pionową zapewniono spiralną klatką schodową, wysuniętą płytkim ryzalitem ze ściany północnej przy narożniku wschodnim. Przyziemie i górne kondygnacje wieży przykryto drewnianymi stropami osadzonymi na kamiennych wspornikach. Najwyższą kondygnację z dzwonami doświetlono niewielkimi otworami o odcinkowych zamknięciach. Wieża była bardzo nietypowa dla regionu, zbliżona formą jedynie do wieży kościoła w Newport.
Wejście do kościoła wiodło przez portal umieszczony w zachodniej części południowej ściany nawy. Pierwotnie oświetlać musiały ją niewielkie okna o romańskich formach, zapewne powiększone w późniejszym okresie w stylistyce gotyckiej. Być może początkowo, zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną, okien nie było w ścianie północnej, ale mogły zostać przebite po dobudowaniu kaplic, w celu lepszego oświetlenia wnętrza. Do prezbiterium światło słoneczne wpadało z trzech stron, przy czym najokazalsze okno zapewne już od XIII/XIV wieku znajdowało się w ścianie wschodniej. W okresie późnego gotyku mogło no mieć formę dużego otworu z ostrołuczną archiwoltą i wielodzielnym maswerkowym wypełnieniem.
Stan obecny
Kościół stanowi dziś dobrze zachowaną średniowieczną, wiejską budowlę sakralną o wyjątkowo dużej długości i rozbudowanym programie architektonicznym. Południowa kruchta jest dodatkiem w całości nowożytnym, prawdopodobnie zbudowanym w 1864 roku. Większość okien kościoła została odnowiona lub wymieniona w XIX wieku, ale w jego wnętrzu zobaczyć można kilka piscin, półkę ścienną – armaria, późnogotyckie sklepienie południowej kaplicy, kamień z VI wieku z wyrytymi inskrypcjami łacińskimi i ogamicznymi oraz kamień z wyrzeźbionym krzyżem z X wieku. Kolejny wspaniały celtycki krzyż z X-XI wieku zwany Wielkim Krzyżem św. Brynacha, znajduje się na przykościelnym cmentarzu. Jest on rzeźbiony skomplikowanymi zygzakami, węzłami i geometrycznymi wzorami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 3/1913.
Glynne S.R., Notes on the Older Churches in the Four Welsh Dioceses, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1885.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.