Historia
Pierwszy zamek w Neath został zbudowany w latach 20-tych XII wieku, jako drewniano – ziemna siedziba mieszkalno – obronna. Zbudowany został przez Richarda de Glanville, rycerza Roberta, earla Gloucester i dowódcę zaangażowanego w podbój doliny Ogmore. Swą nazwę zawdzięczał rzymskiemu fortowi Nidum, założonemu w 75 roku n.e. ku ochronie przeprawy przez rzekę Nedd. Kiedy Richard założył w pobliżu około 1130 roku opactwo Neath, porzucił pierwotny zamek, który prawdopodobnie został użyty przez mnichów jako źródło materiałów budowlanych. Drugi zamek w Neath powstał na przeciwległym brzegu rzeki, pod koniec drugiej ćwierci XII wieku, z inicjatywy Roberta, earla Gloucester, jako najbardziej wysunięta na zachód warownia lordów Glamorgan. Po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1183 roku, a wkrótce potem wspomniana została wieża, prawdopodobnie konstrukcji drewnianej.
Wraz ze śmiercią w 1183 roku następcy Roberta, earla Williama, w Glamorgan wybuchło walijskie powstanie pod wodzą lorda Afan, Morgana ap Caradoga. Walki skoncentrowały się wokół Neath, Kenfig i Newcastle, przy czym zamek w Neath objęty został długim oblężeniem, w trakcie którego Walijczycy użyć mieli machin oblężniczych. Blokada zamku zniesiona została odsieczą Ranulpha de Glanville w lecie 1184 roku. Następnie William de Cogan, syn Milesa de Cogan, został mianowany zarządcą (konstablem) zamku. Sprowadził on sześć łodzi z zaopatrzeniem i uzbrojeniem, opłacił też garnizon zbrojnych pod dowództwem Williama le Sor i Waltera de Lageles. Na zamku po zdławieniu buntu nie prowadzono większych prac budowlanych poza koniecznymi naprawami. W 1210 roku Neath odwiedził król Jan w trakcie podróży do Irlandii, był także na zamku w czasie drogi powrotnej. Ówczesny zarządca warowni, Falkes de Breaute, odnotował wydatki na naprawy zamku już w latach 1207 – 1208, a następnie w czasie wizyt władcy.
Krótki okres spokoju w stosunkach między Walijczykami i Anglo-Normanami zakończyła małoletność earla Richarda. Morgan Gam, lord Afan, uwolniony z niewoli w 1229 roku po schwytaniu w poprzednim roku, sprzymierzył się z Llywelynem ap Iorwerthem, królem Gwynedd w północnej Walii, a następnie w 1231 skierował swoją uwagę na zamek Neath, który zniszczył w tym samym roku. Po raz kolejny Neath odnotowane zostało w źródłach pisanych w 1244 roku, gdy okoliczne ziemie zostały najechane przez Walijczyków, ale przegonił ich zamkowy garnizon. W 1246 roku bajlif z zamku Neath w dwóch statutach poinstruowany został, aby zapewnić przestrzeganie uzgodnionych warunków, na mocy których wymienieni Walijczycy powinni zadośćuczynić opactwu Margam za poczynione szkody. Do kolejnego najazdu doszło już w 1258 roku. Tym razem oddziały Llywelyna ap Gruffudda spustoszyć miały 150 domów w mieście, choć zamek zdołał się obronić. Prawdopodobnie był już wtedy przebudowany na warownię murowaną przez Richarda de Clare, szóstego earla Gloucester. Utrzymywał on w Neath konstabla wraz z garnizonem około 51 ludzi (łącznie z kilkoma sługami) oraz 13 koni.
Zamek zdołał uniknąć walijskich ataków w 1287 oraz w 1294 – 1295, dzięki czemu w chwili śmierci earla Gilberta II de Clare w 1295 roku znajdował się w dobrym stanie. W czasie małoletności jego następcy zarządcą zamku był sir Peter de Stradling, a od 1297 roku Walter Hakelute. Śmierć earla Gilberta III w 1314 roku na wojnie ze Szkotami spowodowała wybuch kolejnej walijskiej rebelii, jednak zamek nie wpadł w ręce napastników ani w 1314, ani w 1316 roku podczas buntu Llywelyna Brena, choć potrzebne były później naprawy zniszczonych dachów budynków i wież. Garnizon zamku wahał się w tym okresie od 20 do aż 140 pieszych łuczników oraz kilku konnych zbrojnych.
W 1321 roku zamek został zdobyty i zniszczony przez Humphreya de Bohuna, czwartego earla Hereford, podczas buntu przeciwko królowi Edwardowi II i jego znienawidzonemu faworytowi Hugonowi Despenserowi. Złapano wówczas sir Johna Iweyna, lorda Loughor a zarazem szeryfa Despensera w Glamorgan, który po przewiezieniu do Swansea został ścięty przez Johna de Tomeaux. Despenserowie odzyskali Glamorgan w 1322 roku, a dwa lata później Edward II wydał na zamku w Neath dokument, co świadczyłoby o usunięciu już zniszczeń wojennych. Prawdopodobnie dokonano wówczas też przebudowy zamku, związanej ze wzniesieniem nowego zespołu bramnego. W 1226 roku uciekający przed opozycją król i Hugh Despenser schronili się w Neath na kilka dni przed pojmaniem w Llantrisant. W Neath Edward II prawdopodobnie pozostawił część skarbu królewskiego, który został później złupiony.
Zamek naprawiony został w 1377 roku, gdy znajdował się pod opieką królewską w okresie małoletności Thomasa Despensera. Dzięki temu był w pełni funkcjonalny w chwili gdy ostatnie wielkie walijskie powstanie pod wodzą Owaina Glyndŵra osiągnęło w latach 1402 – 1404 najbardziej krytyczną fazę. Jego garnizon stanowiło wówczas stu łuczników i ośmiu kopijników. Kolejne lata, podobnie jak dla innych walijskich warowni, okazały się już dla zamku spokojne, choć w 1483 roku zamordowany został konstabl zamkowy Richard Willoughby. Gdy szedł z zamku do kościoła, morderca Thomas Gwyn rzucił się na niego z powodu podejrzewania o romans z żoną. Prawdopodobnie w XVI wieku zamek zaczął podupadać z powodu utraty militarnego znaczenia, aż najdalej w XVII stuleciu przekształcił się w ruinę.
Architektura
Zamek usytuowano w łagodnym zakolu rzeki Neath, na jej wschodnim, wysokim brzegu, przy czym w średniowieczu koryto rzeki przebiegało tuż u podnóży skarp wzniesienia. Pierwotnie zamek składał się z drewniano – ziemnego obwodu obwarowań o z grubsza owalnym planie wielkości około 26 x 27 metrów. Był więc założeniem niewielkim w porównaniu do innych wczesnych, pobliskich gródków (np. Coity, Ogmore, czy Rumney). Prawdopodobnie posiadał także podzamcze, ulokowane po zachodniej lub południowej stronie, naprzeciwko osady i późniejszego miasta, gdzie spadek terenu z nadrzecznego wywyższenia był najłagodniejszy. Podzamcze ochraniał przekop o szerokości 6 metrów i głębokości co najmniej 4 metrów, posiadający w przekroju kształt litery V.
Przed połową XIII wieku drewniane obwarowania zamku zastąpione zostały kamiennym murem obronnym, powtarzającym z grubsza obrys starszych fortyfikacji, przypominającym rzut podkowiasty z w miarę prostą kurtyną północno – wschodnią i zaokrągloną częścią południowo – zachodnią. Jego obronę wzmocniły dwie podkowiaste wieże, usytuowane po stronie północno – zachodniej i wschodniej, w narożnikach prostego odcinka muru. Wieża wschodnia o szerokości 7,5 metra i długości 10 metrów dodatkowo posiadała podkowiastą, wyjątkowo dużą wieżyczkę latrynową, wysuniętą ku północnemu – wschodowi. Wieża północno – zachodnia ochraniała furtę z długim na ponad 6 metrów ciągiem schodów opadających ku rzece. Z obmurowanych schodów boczne przejście wiodło także ku przekopowi zamku górnego, a stamtąd ku podzamczu. Główna brama znajdowała się jednak w południowej części obwodu, skierowana w stronę podzamcza i miasta.
Na początku XIV wieku na miejscu północno – zachodniej wieży i furty wzniesiony został masywny zespół bramny, składający się z dwóch baszt flankujących środkowy przejazd (z przyziemia dawnej wieży, uszkodzonej w trakcie walk, utworzono północną basztę bramną, a południową dobudowano od podstaw). Każda z baszt miała około 8 metrów szerokości i 10 metrów długości. Przejazd bramny po zamurowaniu starych schodów otrzymał 2,8 metra szerokości. Broniony był machikułami rozpiętymi w arkadzie między basztami, broną, wrotami, oraz otworami strzeleckimi przebitymi w sklepieniu (tzw. mordownie). Dodatkowo przejazd zamykał podnoszony nad dołem most zwodzony. Obydwie baszty bramne mieściły trzy główne kondygnacje, choć przyziemie północnej zostało posadowione na zasypanej najniższej kondygnacji starej wieży. Wnętrze przyziemia baszty południowej było podkowiaste a północnej czworoboczne, północna zaopatrzona była dodatkowo w latrynę skierowaną ku fosie. Na pierwszym piętrze z pewnością znajdował się mechanizm podnoszący bronę, natomiast drugie piętro zespołu bramnego mogło pełnić funkcje rezydencjonalne, gdyż w odróżnieniu od przyziemia i pierwszego piętra doświetlały go nie otwory strzeleckie a lancetowate okna. Wszystkie je umieszczono w zamkniętych odcinkowo wnękach. Baszta południowa połączona była z kurtyną muru uznawanego za część obwarowań miasta. Mur ten miał 4,6 metra od poziomu przejazdu bramnego do chodnika straży, ale nie był skomunikowany portalem z zespołem bramnym. Dalsze 1,7 metra wysokości miało blankowane przedpiersie muru miejskiego.
Zabudowa mieszkalno – gospodarcza zamku wzniesiona była na dziedzińcu przy wewnętrznych ścianach murów obronnych. W XIV wieku pozostawiała ona wolną przestrzeń o jedynie 11 metrach długości boków, a mur obronny nie był zastawiony jedynie przy kurtynie północnej oraz przy bramie. W przyziemiu zabudowania mieściły pięć pomieszczeń, z czego trzy ogrzewane kominkami. Przypuszczać można, iż zgodnie ze średniowiecznymi zwyczajami te najniżej położone izby pełniły rolę gospodarczą (spiżarnie, pokoje służby, magazyny itp.). Pośród nich pomieszczenie południowo – wschodnie, połączone narożnikiem z wieżą wschodnią, pełniło rolę kuchni. Jej wyposażenie stanowił kominek – palenisko oraz piec obok którego znajdował się korytarz o nieznanym przeznaczeniu i mała spiżarka. Z sąsiedniego pomieszczenia dziewięć stopni wiodło w dół do ciemnej piwnicy wieży wschodniej, usytuowanej dużo poniżej poziomu dziedzińca. Dopiero wyższa kondygnacja wieży wyposażona była w trzy radialnie rozmieszczone otwory strzeleckie, osadzone w głębokich wnękach w grubości muru. Komnaty mieszkalne i reprezentacyjne zapewne znajdowały się na piętrach budynków, przy czym jak wspomniano powyżej, do tego celu mogło być także wykorzystywane piętro bramy zachodniej. Dodatkowe zabudowania gospodarcze musiały funkcjonować na podzamczu po południowej stronie zamku.
Stan obecny
Obecnie najlepiej zachowanym elementem zamku jest zewnętrzna część XIV-wiecznego zespołu bramnego, sięgająca prawie oryginalnej wysokości, za wyjątkiem blankowanego przedpiersia. Ponadto zachowały się fragmenty murów obronnych, relikty wschodniej wieży o wysokości sięgającej maksymalnie 5 metrów i fundamenty zabudowy wewnętrznej. Unikalnym odkryciem było odkopanie schodów pierwotnej furty z XIII wieku, na bazie której zbudowany został XIV-wieczny zespół bramny. Pozostałości furty wraz ze schodami przetrwały do dnia dzisiejszego. Wstęp na teren zabytku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
The Royal Commission on Ancient and Historical Monuments of Wales, Glamorgan Later Castles, London 2000.