Historia
Zamek Morgraig został zbudowany między 1243 a 1267 rokiem przez anglo-normańskich lordów z rodu de Clare lub walijskich władców Senghennydd. Stosunki między tymi rodami były pokojowe do czasu drugiej wojny baronów z lat 1264-1267, która była wojną domową w Anglii pomiędzy możnymi pod przywództwem Szymona de Montfort a zwolennikami króla Henryka III. Początkowo Gilbert II de Clare i Gruffydd ap Rhys, lord Senghenydd, byli sprzymierzeńcami wspierającymi stronnictwo Szymona de Montfort, ale w 1265 roku Gilbert II zmienił stronę konfliktu, a w następnym roku uwięził lorda Senghenydd. W 1267 roku de Clare stracił czasowo panowanie nad ziemiami w pobliżu zamku Morgraig, kiedy Llywelyn ap Gruffudd zniszczył zamek w Llangynwyd. Lord Senghennydd byłby wówczas w stanie zdobyć kamień potrzebny do budowy zamku, o którym wiadomo, iż był to tak zwany kamień Sutton, pozyskiwany z jedynego kamieniołomu w pobliżu Ogmore by Sea. Gilbert de Clare odpowiedział, rozpoczynając budowę większego zamku Caerphilly w 1268 roku. Niedokończony zamek Morgraig mógł zostać porzucony w tym momencie, czy to przez będącego w odwrocie Gruffydda ap Rhysa, czy to przez Gilberta de Clare, ponieważ nie miał on już dla niego strategicznego znaczenia, a większość zasobów była wykorzystywana przy budowie zamku Caerphilly.
Opuszczony zamek mógł ponownie zostać zajęty na początku XIV wieku przez Rhun ap Griffith Fychan ap Grono, na co wskazywałby rodowód rodziny Mathew, który przekazał, iż pochodzić mieli oni z „Castell Kibur, między Draenan Penygraig i Cefn On”. Morgraig był jedynym zamkiem pomiędzy tymi konkretnymi punktami. Choć nie odnaleziono śladów trwałego zasiedlenia, to jednak obecność walijskiego najemcy na tym obszarze nie byłaby wyjątkowa na początku XIV wieku. W nieodległych Rudry i Ruperra rozległe majątki zostały wówczas przyznane przez króla Dafyddowi ap Grono, gdy Glamorgan znajdował się pod opieką władcy w oczekiwaniu na podział posiadłości po wygasłym rodzie de Clare. Dafydd pozostał wierny królowi w 1316 roku, kiedy jego rodacy z Senghennydd zbuntowali się pod wodzą Llywelyna Brena, przez co jego ziemie zostały spustoszone.
Po raz ostatni zamek mógł zostać przejęty przez walijskich powstańców w 1316 roku. Obsadzali oni graniczne wzgórza i fortyfikowali oczywiste przejścia za pomocą silnych umocnień, próbując odeprzeć zbierające się w Cardiff królewskie siły, które chciały znieść oblężenie zamku Caerphilly. Armia królewska oskrzydliła jednak te fortyfikacje, przekraczając grzbiet na wschód pod Rudry i skręciła by zająć je od tyłu. To przelotne wydarzenie prawdopodobnie było ostatnią próbą wykorzystania militarnego potencjału Morgraig.
Architektura
Zamek usytuowano na grzbiecie Craig Llanisien, wydłużonym mniej więcej na linii wschód – zachód, dominującym nad nizinną, nadbrzeżną częścią Glamorgan i Cardiff na południu. Rozległa perspektywa na południu kontrastowała z ograniczonym widokiem na północy w kierunku Caerphilly. Tam szerokie zagłębienie, pogłębiające się dalej na zachód do Cwm Nofydd, oddzielało zamek od wyższego i szerszego wapiennego grzbietu o nazwie Cefn Caraau. Od zachodu natomiast w pobliżu zamku przebiegał przecinający grzbiet stary, rzymski szlak, łączący Cardiff z Caerphilly i Brecon.
Zamek planowany był jako budowla na planie pięciokąta o średnicy dziedzińca około 38-42 metry. Grube na około 2,3-2,5 metra powyżej cokołu kurtyny murów obronnych wzmacniało pięć baszt, czy też wież, w tym cztery na planie wydłużonej podkowy i jedna czworoboczna. Ta ostatnia usytuowana była w najwyższym punkcie terenu i miała pokaźne wymiary około 14 x 19 metrów, być może więc pełniła rolę donżonu. Po jej północnej stronie w kurtynie muru znajdowała się mała furta o szerokości 1,4 metra, a nieco dalej ujścia latryn. Główna brama usytuowana została pośrodku kurtyny zachodniej. Był to zapewne zwykły przejazd w murze. Teren opadał dość gwałtownie za każdą z podkowiastych baszt, jedynie za donżonem znajdowało się przedłużenie grzbietu. Południowa część założenia była wysunięta poza naturalne stoki. Możliwe, że obszar zamku został tam wyrównany i sztucznie rozszerzony na zewnątrz, poza grzbiet, co wyjaśniałoby większe rozmiary południowych baszt, jako zaprojektowanych do podpierania południowych kurtyn.
Spośród baszt podkowiastych północne były krótsze (około 10 metrów średnicy), południowe natomiast bardziej wydłużone (około 14 metrów długości), wszystkie jednak w całości wystawały przed kurtyny murów, dając bardzo dobre możliwości do prowadzenia ognia bocznego przyległych kurtyn i wzajemnej ochrony baszt. W stronę dziedzińca skierowane były prostymi ścianami, z których każda wyposażona była w wejście do przyziemia i pojedyncze okno. Musiały mieć wysokość co najmniej dwóch, a zapewne trzech kondygnacji. Najniższe nie były skomunikowane strukturalnie z pierwszymi piętrami, dopiero z pierwszych pięter spiralne schody w pogrubionych odcinkach ścian wiodły na piętra drugie. Na pierwsze piętra prawdopodobnie prowadziły drewniane, zewnętrzne schody, umieszczane na kamiennych platformach, mogły one także być połączone z chodnikami straży w koronie kurtyn. W przyziemiu baszty mieściły pojedyncze pomieszczenia gospodarcze (spiżarnie, składy), za wyjątkiem północno – wschodniej baszty gdzie mieściła się wyposażona w piec i kominek kuchnia. Piec został ustawiony w płytkiej wnęce z szybem skierowanym do dołu, zakończonym na poziomie podłogi kwadratowym otworem. Szyb zapewne służył do zgarniania z pieca popiołu, który można było wyrzucić przez dolny otwór. Duży piec można było pomieścić tylko przez wysunięcie w stronę dziedzińca wielobocznego ryzalitu. Piętra baszt oprócz obronnych mogły pełnić funkcje mieszkalne (odnaleziono elementy kominków). Przypuszczalnie skomunikowane były z chodnikami straży na kurtynach murów.
Donżon posiadał wymiary 14,2 x 19,2 metrów, przy masywnych murach o grubości dochodzącej w przyziemiu do 3 metrów. W planie jego kształt był lekko trapezowaty, z ukośną ścianą zachodnią w której znajdowało się wejście z dziedzińca. Komunikację pomiędzy piętrami prawdopodobnie zapewniały schody osadzone w grubości muru, którym służyło pogrubienie ściany w północno – zachodnim narożniku, umieszczone zaraz obok wspomnianej powyżej furty. W komorze przyziemia nie funkcjonował żaden kominek, pełniła więc ona zapewne funkcje magazynowe. Rolę mieszkalną musiały pełnić komnaty na piętrach donżonu, po których odnaleziono profilowane i opracowane kamienne bloki.
Plan zamku nie pozwala jednoznacznie określić budowniczego. System narożnych baszt flankujących, silnie wysuniętych poza obwód murów obronnych i zintegrowanych z przyległym kurtynami był XIII-wieczną nowością związaną na terenie Walii z Anglo-Normanami, natomiast bardzo prosta, archaiczna brama zamkowa, brak otworów strzeleckich w przyziemiu oraz forma podkowiasta baszt sugeruje raczej walijskich budowniczych. Ktokolwiek rozpoczął wznoszenie zamku, najprawdopodobniej nigdy go nie ukończył, jako że na terenie warowni nie odnaleziono materiałów budowlanych z dachów ani wewnętrznych budynków. Nie zdążono również przekopać suchej fosy.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Widoczne są jedynie gęsto zarośnięte partie fundamentowe i przyziemne, odkryte w trakcie prac archeologicznych w 1903 roku, w najwyższych miejscach dochodzące do 3-4 metrów wysokości. Wstęp na ich teren jest ogólnodostępny, pomimo, iż teren zamku jest własnością prywatną. Od drogi prowadzi do niego krótka, oznaczona ścieżka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Davis P.R., Castles of the Welsh Princes, Talybont 2011.
Davis P.R., Forgotten Castles of Wales and the Marches, Eardisley 2021.
Davis P.R., Towers of Defiance. The Castles & Fortifications of the Princes of Wales, Talybont 2021.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
The Royal Commission on Ancient and Historical Monuments of Wales, Glamorgan Later Castles, London 2000.