Historia
Przeorat wraz z kościołem św. Mikołaja został ufundowany w 1098 roku przez Arnulfa de Montgomery, najmłodszego syna Rogera de Montgomery, earla Shrewsbury, dla konwentu benedyktyńskiego, podlegającego opactwu Séez w Normandii. Arnulf był jednym z anglo-normańskich zdobywców Walii, który założył swą siedzibę w Pembroke i zbudował tamże zamek. Wybrał opactwo w Séez, gdyż tam znajdowały się rodowe włości, a francuscy mnisi sprzyjali poczynaniom jego i jego rodziny. Niedługo po fundacji przy klasztorze św. Mikołaja rozwinęła się niewielka osada Monkton, która do XIV wieku uzyskała prawo targowe.
Potomkowie Arnulfa sprawowali patronat nad kościołem św. Mikołaja i klasztorem aż do XIV wieku. W 1291 roku kościół klasztorny, który jednocześnie pełnił funkcje parafialne, wyceniany był na znaczną sumę 26 funtów, 13 szylingów i 4 pensów, z czego żądano opłat w wysokości 2 funtów 13 szylingów i 4 pensów. Klasztor rozwijał się do czasów angielsko – francuskiej wojny stuletniej, kiedy to obce konwenty w Anglii zostały sekwestrowane przez króla Henryka V i ostatecznie zamknięte w 1414 roku. Następnie administrował nim królewski zarządca, aż do nadania kościoła i klasztoru angielskiemu opactwu w St Albans w 1443 roku.
Konwent benedyktyński w Monkton rozwiązany został w 1532 roku, kiedy z powodu reformacyjnych działań Henryka VIII większość walijskich klasztorów uległa kasacie. Kościół św. Mikołaja pozostał świątynię parafialną, ale reszta zabudowań, przejęta przez rodzinę Vaughan z Whitland, popadła w ruinę. Z czasem podupadło także prezbiterium kościoła, najwyraźniej zbyt duże dla świątyni parafialnej niewielkiej osady. W latach 1879-1885 przeprowadzono gruntowną renowację zabytku.
Architektura
Klasztor założony został po południowej stronie rzeki Pembroke, a zarazem na południowy – zachód od zamku. Po wschodniej stronie klasztoru teren łagodnie opadał w stronę płytkiej, podmokłej i zabagnionej doliny, przez którą przepływał mniejszy ciek wodny, wpadający do Pembroke u podnóża zamku. Za strumieniem znajdowało się miasto Pembroke, od przełomu XIII i XIV wieku ufortyfikowane kamiennym murem obronnym połączonym z zamkiem. Na zachód od klasztoru teren był stosunkowo równy i suchy, aż do oddalonej o paręset metrów kolejnej zabagnionej doliny, zbierającej południowe dopływy rzeki Pembroke.
Średniowieczny kościół klasztorny początkowo składał się z długiej romańskiej nawy, do której wejście prowadziło od strony południowej przez XIII-wieczną sklepioną kruchtę. W drugiej połowie XIII wieku lub na początku XIV wieku nawę przedłużono o jedno przęsło w stronę wschodnią i rozbudowano o dwa ramiona transeptu, z których południowe pod koniec XV wieku lub w XVI stuleciu być może zostało przebudowane na podstawę wyniosłej, czworobocznej wieży. Ewentualnie po przedłużeniu nawy nie wzniesiono transeptu, a jedynie płytką wnękę od północy w celu pomieszczenia schodów na lektorium, natomiast wieża powstała od podstaw jako jednolita konstrukcja. Wschodnią stronę kościoła zamykało od XIII lub XIV wieku prezbiterium oraz równoległa do niego północno – wschodnia kaplica. Co ciekawe kaplica nie została dostawiona bezpośrednio do ściany prezbiterium, lecz z pozostawieniem około metrowej przerwy, przez którą poprowadzono przejście. Mogła więc ona pierwotnie pełnić rolę kapitularza w ramach wschodniego skrzydła zabudowań klauzury. Całość kościoła ostatecznie osiągnęła około 50 metrów na linii wschód – zachód, była więc bardzo długa, a zarazem relatywnie wąska.
Nawę kościoła pierwotnie oświetlały małe romańskie okna z rozglifieniami skierowany jedynie do wnętrza i półkolistymi zamknięciami. W późniejszym okresie średniowiecza, gdy postanowiono pogrubić mury od strony wnętrza, by założyć kolebkowe, ostrołuczne sklepienie, przepruto jednocześnie większe okna o formach gotyckich. W ścianie południowej prawdopodobnie były to okna ostrołuczne, jendo- lub dwudzielne, natomiast w szczytowej ścianie zachodniej okazalsze okno z czterodzielnym maswerkiem i profilowanym obramieniem. Wejście dla wiernych wiodło do nawy od południa, poprzez półkolisty portal z bogatym profilowaniem wałkami na całej wysokości obramienia, bez strefy kapiteli, ale z zewnętrzną archiwoltą osadzoną na wspornikach w kształcie zwierzęcych masek. We wnętrzu po zachodniej stronie portalu na początku XIII wieku przepruto drugie, węższe wejście ze sfazowanym obramieniem zamkniętym lekko zaznaczonym ostrołukiem, związane ze schodami wiodącymi w grubości muru na piętro dostawionej wówczas kruchty. Gdy w XIII lub XIV wieku nawa została przedłużona o jedno przęsło ku wschodowi, w jej ścianie wschodniej utworzono stosunkowo wąską, ostrołuczną arkadą tęczy, otwierającą się na prezbiterium. Nawę od prezbiterium najpewniej w średniowieczu oddzielało lektorium, przed którym część zachodnią przeznaczono dla wiernych a część wschodnią jedynie dla mnichów i kapłanów.
Prezbiterium kościoła od strony zewnętrznej wzmocnione zostało we wschodnich narożnikach płytkimi, dwukrotnie przedzielonymi gzymsami przyporami. Wnętrze pierwotnie oświetlały wczesnogotyckie okna ostorłuczne, w ścianie południowej prawdopodobnie dwudzielne, osadzone od wewnątrz w głębokich, rozglifionych wnękach i wypełnione prostymi maswerkami. Największe okno umieszczono od wschodu, by mogło oświetlać ołtarz główny. W jego szerokim obramieniu osadzono maswerk pięciodzielny, zapewne operujący motywami lancetowatymi i wielolistnymi. Poniżej wzdłuż elewacji wschodniej i południowej poprowadzono podokienny gzyms. Północna ściana przylegała lub sąsiadowała z zabudowaniami klauzury, nie mogła więc posiadać okien, ale w XIV lub XV wieku osadzono w niej dwie gotyckie wnęki grobowe: ostrołuczną oraz z płaskorzeźbionym baldachimem opartym na trzech reliefowych sterczynach. Sąsiadować z nimi musiało przejście do pomieszczeń klauzury, a następnie kaplicy. Po przeciwnej stronie w murze umieszczono wczesnogotycką piscinę oraz potrójne sedilia, oba ostrołucznie zamknięte, zwieńczone profilowanymi wałkami z maswerkowymi wypełnieniami archiwolt. Obok nich w XIV wieku utworzono kolejną wnękę grobową z ostrołuczną arkadą.
Wieża kościelna zwieńczona została przedpiersiem osadzonym na wspornikach i krenelażem, natomiast od południowo – zachodniej strony wyposażona w narożną wieżyczkę z klatką schodową. Nie uzyskała formy typowej dla regionu Pembrokeshire, bowiem jej podstawy nie wzmocniono cokołem o pochyłych elewacjach (ang. batter), a bryła została zwężona w górnych partiach jedynie w minimalnym stopniu. Wnętrze w przyziemiu przykryte zostało sklepieniem kolebkowym, wyższe kondygnacje rozdzielono drewnianymi stropami. Nieliczne okna uzyskały formę wąskich prześwitów i szczelin doświetlających klatkę schodową.
Zabudowania klasztornej klauzury znajdowały się po północnej stronie kościoła, gdzie prawdopodobnie otaczały czworoboczny wirydarz. Okazała forma kościoła i pomyślny rozwój konwentu w średniowieczu wskazywałyby, że klauzura składała się co najmniej z dwóch, a być może nawet trzech skrzydeł połączonych krużgankiem. W nieco większym oddaleniu, po stronie północno – zachodniej znajdowały się zabudowania gospodarcze, między innymi stodoła z dwoma dużymi, ostrołucznymi wejściami oraz być może budynek mieszkalny przeora. Około 140 metrów na południowy – wschód od kościoła znajdował się dwukondygnacyjny dom dla gości (ang. Old Hall), do którego w późnym okresie średniowiecza dostawiony został murowany budynek kuchni.
Stan obecny
Kościół klasztorny zachował się w relatywnie dobrym stanie, lecz niestety nie uniknął nowożytnych przekształceń. Na ich skutek przemurowana lub przelicowana została południowa ściana prezbiterium, obniżona kruchta, usunięte północne ramię transeptu lub aneks na schody lektorium, a dobudowana zakrystia. W wieży od południa przepruto w XIX wieku duże okno i portal wejściowy. Także pozostałe południowe okna w nawie i prezbiterium zostały odnowione w epoce wiktoriańskiej, choć te w prezbiterium mogą być kopiami pierwotnych okien wczesnogotyckich, podobnie jak odnowione wnęki na sedilia i piscinę. W całości oryginalne może być natomiast zachodnie okno nawy, południowy portal wejściowy z przełomu XII i XIII wieku oraz sąsiedni portal wiodący na schody z początku XIII wieku. Północna ściana nawy wzmocniona jest dziś wielkimi przyporami, lecz wcześniej prawdopodobnie od tamtej strony znajdowały się niezachowane zabudowania klasztorne. W ścianie tej widoczne są dwa zamurowane oryginalne okna z XII wieku. Sklepienie w nawie jest wtórne, lecz zbudowane w średniowieczu, być może w XIV wieku. Z pozostałych zabudowań klasztornych przetrwała stodoła po północno – zachodniej stronie kościoła oraz przebudowany dom gości na południowym – wschodzie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 3/1913.
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, Llandeilo 2000.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.