Historia
Początki kościoła św. Jakuba w Manorbier sięgały pierwszej połowy XII wieku. Wiadomo, iż w 1153 roku przebywał w nim Giraldus Cambrensis, walijski mnich, kronikarz, lingwista i pisarz, wywodzący się z rodu de Barri, który wychowywał się w pobliskim zamku. W XIII wieku świątynia była blisko związana z benedyktynami z Monkton, których przeor Richard w 1251 roku był plebanem w „Maynabyr”. W Taxatio Ecclesiastica z 1291 roku, czyli spisie kościelnego majątku z Anglii, Walii i Irlandii, jaki utworzono w celach podatkowych, dochód kościoła św. Jakuba wyceniono na bardzo wysoką sumę 20 funtów. Niewątpliwie miało to wpływ na przeprowadzoną w XIII stuleciu gruntowną przebudowę nawy, być może dopiero wówczas zbudowanej na miejscu starszej świątyni. Kolejne rozbudowy kościoła miały miejsce w początkach XIV stulecia, kiedy to utworzono gotyckie prezbiterium i transept oraz być może dolną część wieży.
W 1301 roku sir John de Barri oficjalnie podarował patronat nad kościołem klasztorowi w Monkton, choć ten utracił go w czasie wojny stuletniej, jako że był podporządkowany macierzystemu konwentowi z wrogiej Francji. U schyłku średniowiecza prawo patronatu należało do angielskich władców, z fundacji których mogły być prowadzone dalsze rozbudowy, związane między innymi z utworzeniem naw bocznych i kruchty. W 1507 roku patronat nad Manorbier został przyznany przez króla Henryka VII jego matce Małgorzacie, która przekazała go kolegium Christ Church w Cambridge. Niedługo później cały kościół zaczął pełnić funkcje parafialne, podczas gdy wcześniej do tego celu przeznaczona była jedynie jego część. Prawdopodobnie dzięki temu nie popadł w ruinę w czasie reformacji i później w okresie nowożytnym.
W XVII i XVIII wieku kościół św. Jakuba unikał większych przekształceń architektonicznych. Zmieniono jedynie formę niektórych otworów okiennych oraz dokonano częściowej wymiany wyposażenia. W drugiej ćwierci XIX wieku kościół opisywany był jako podupadły, co częściowo wynikało z prowadzenia jedynie drobnych prac remontowych. Poważniejszy remont przeprowadzono w latach 1865-1868. Na fali wiktoriańskiego odnawiania średniowiecznych świątyń walijskich, w Manorbier wymieniono część okien, przebudowano zakrystię, założono nowe poszycie dachowe i posadzki, a także przebito sklepienie w wieży by zainstalować nowe dzwony. Bardziej profesjonalne prace remontowe prowadzono w drugiej połowie XX wieku.
Architektura
Romański kościół zbudowany został na wzgórzu, na południe od oddzielonego doliną zamku, po wschodniej stronie Zatoki Manorbier. Początkowo był budowlą jednonawową o mocno wydłużonym rzucie wielkości około 12,5 x 5,5 metra. W początku XIV wieku po wschodniej stronie dobudowane zostało prezbiterium na planie prostokąta i nieduża wieża o długości wewnętrznej boków wynoszącej 4,6 metra. Ta druga niekiedy uznawana była za romańską, ale ustawiono ją regularnie przy północnej ścianie prezbiterium, które to z kolei zostało odsunięte od osi nawy. Ponadto w XIV wieku wybudowany został transept, o bardzo niesymetrycznych i rożnej wielkości ramionach, z których południowe połączono z prezbiterium ukośnym przejściem. Nawa skomunikowana była z prezbiterium wąską i niską arkadą tęczy.
U schyłku średniowiecza do romańskiego korpusu przystawione zostały nawy boczne. Jako pierwsza w drugiej połowie XV wieku zbudowana została bardzo wąska nawa południowa o wymiarach 16 x 2 metry, przed którą na przełomie XV i XVI wieku dostawiono od południa kruchtę. Nawa północna przypuszczalnie wzniesiona została dopiero w późnych latach XVI wieku. Uzyskała znaczną, dorównującą nawie głównej szerokość wynoszącą 4,5 metra, przy długości około 18,5 metra. Różnice w długości poszczególnych naw wynikały z różnorodnych rozmiarów wschodnich elementów kościoła, bowiem fasada zachodnia uzyskała równą elewację. Nawa środkowa i północna otrzymały taką samą wysokość. Pomimo, że nawa południowa była znacznie niższa, w charakterystyczny dla Walii sposób każda z nich przykryta została osobnym dwuspadowym dachem opartym od zachodu na trójkątnych szczytach.
W późnym okresie średniowiecza podwyższona została do czterech kondygnacji wieża, wyróżniająca się odtąd bardzo smukłą i wysoką bryłą, znacznie dominującą nad pozostałą częścią założenia. Jej najwyższe piętro zwieńczono blankowanym przedpiersiem osadzonym na wysuniętych z lica ścian wspornikach. Komunikacją między piętrami wieży musiała być zapewniona wewnątrz, gdyż nie dobudowano charakterystycznej dla wiejskich walijskich kościołów ryzalitowej wieżyczki schodowej. Oświetlenie zapewniono prostymi otworami szczelinowymi, jedynie na najwyższej kondygnacji z dzwonami przepruto większe przeźrocza.
Wnętrze korpusu przykryte zostało ponad wszystkimi nawami ostrołucznymi sklepieniami kolebkowymi. Podsklepione kolebkowo zostało także przyziemie wieży oraz kruchta, natomiast północne ramię transeptu otrzymało sklepienie żebrowe. Nawa północna pierwotnie we wschodniej części przegrodzona była drewnianym lektorium, które musiało mieć górną galerię, dostępną schodami osadzonymi w grubości muru północnego. Podział na nawy uzyskano przebijając w romańskich ścianach ostrołuczne, pozbawione zdobień i profilowania arkady, osadzone na prostych, bezgłowicowych, czworobocznych w przekroju filarach.
Stan obecny
Kościół św. Jakuba uznawany jest dziś za jeden z najciekawszych i najcenniejszych średniowiecznych zabytków sakralnych południowej Walii, co zawdzięcza długiej historii, nietypowemu układowi uzyskanemu na skutek wieloetapowej średniowiecznej przebudowy, zachowanym sklepieniom oraz wielu detalom architektonicznym. Niestety nie uniknął przekształceń nowożytnych, które spowodowały dostawienie zakrystii na miejscu starszego aneksu. Powiększono też romańską arkadę tęczy i wymieniono kilku okien. Najbardziej dotkliwe musiało być zmodernizowanie dużych okien zachodnich i usunięcie pierwotnego maswerku z okna nawy północnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 2/1912.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.