Historia
Pierwszy zamek w Llawhaden w formie drewniano – ziemnego obronnego obwodu (ringwork), został zbudowany przez normańskiego biskupa Bernarda z pobliskiego St David, na początku XII wieku. Była to budowla obronna, ale i centrum zarządzania posiadłościami kościelnymi w regionie. Zamek zapewniał także odpowiednie zakwaterowanie dla wyższego duchowieństwa. W 1175 roku Llawhaden zostało wspomniane w związku z wizytą Geralda z Walii, mnicha, kronikarza, lingwisty i pisarza, który na zamku odwiedził swego wujka, biskupa Dawida fitz Geralda. W 1192 roku Llawhaden zostało zaatakowane, zdobyte i zniszczone przez Walijczyków Lorda Rhysa, co spowodowało krótkotrwałe porzucenie warowni. Kiedy zamek został ponownie zajęty przez Anglo-Normanów na początku XIII wieku, dokonano jego rozbudowy, w szczególności zastępując drewniane obwarowania, kamiennym murem obronnym.
Pod koniec XIII wieku biskup Bek założył w Llawhaden gminę (borough), zwiększając ekonomiczną siłę osady i pobliskich terytoriów. W 1281 roku uzyskał od króla zgodę na coroczny, tygodniowy targ i dwa trzydniowe jarmarki w Llawhaden, a sześć lat później ufundował szpital dla biedoty. Ostatecznie renty z działek, podatki handlowe oraz wpływy z młynów i rybołówstwa uczyniły Llawhaden jedną z najbogatszych posiadłości biskupów St Davids. Pomimo tego sam zamek najprawdopodobniej nie został przez Beka w żadnym znaczącym stopniu rozbudowany. Jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku był on opisywany jedynie jako źródło wydatków związanych z jego doraźnymi naprawami.
Poważna przebudowa zamku rozpoczęła się w 1362 roku z inicjatywy biskupa Adama de Houghtona. Do 1383 roku podwyższono mury obronne, dobudowano wieloboczne wieże oraz budynki mieszkalne, a pod koniec XIV wieku nową bramę. Prace te nadzorował mistrz budowlany John Fawle (Fawley), który w 1383 roku wyznaczony został przez biskupa na konstabla Llawhaden. Sami biskupi St Davids również często przebywali na zamku, co poświadczone zostało sporą liczbą wystawionych tam przez nich dokumentów.
Na początku XV wieku zamek został po raz ostatni obsadzony garnizonem w obliczu walijskiego buntu Owaina Glyndŵra, lecz w okresie tym miał on już niewielkie znaczenie militarne i nie był oblegany przez powstańców. Jeszcze w latach 1485-1496 był ulubioną siedzibą biskupa Hugha Pavy, służył również jako biskupie więzienie i miejsce przeprowadzania procesów. W 1486 roku sądzono tu księdza Williama ap Hugyna oskarżonego o pogwałcenie i okradzenie niejakiej Gwenillian, a w 1503 roku Thomas Wyriott najechał zamek by uwolnić przetrzymywaną w nim kobietę zwaną Tanglwys. W kolejnych latach pierwszej połowy XVI wieku zamek podupadł pod rządami biskupa Williama Barlowa, który sprzedał ołów z dachu zamku, by zapłacić za posag jednej ze swych córek. Spowodowało to uszkodzenie reszty budynku, a w rezultacie jego całkowite opuszczenie i popadnięcie w ruinę.
Architektura
W swej najstarszej formie zamek składał się z usytuowanych na szczycie wzniesienia drewniano ziemnych obwarowań (ringwork) otoczonych owalnym w planie przekopem. Na dziedziniec prawdopodobnie prowadził przejazd umieszczony w drewnianej wieży bramnej, a wewnętrzna zabudowa także w całości była skonstruowana z nietrwałych materiałów. Przypuszczać można, iż stanowił ją budynek mieszkalny (hall) oraz budowle gospodarcze w postaci stajni, kuchni, domów służby itp. Pierwsze murowane elementy wprowadzone zostały do zamku po jego odzyskaniu przez Anglo-Normanów na początku XIII wieku. Ich głównym elementem była kamienna cylindryczna wieża o średnicy 8,5 metra usytuowana w zachodniej części nowego murowanego obwodu obronnego. Została ona połączona z krótkimi, prostymi odcinkami muru, wzmocnionymi dodatkowo co najmniej jeszcze jedną mniejszą okrągłą wieżą o średnicy 5,5 metra, której relikty odkryto po stronie północno – zachodniej. Być może z tym okresem rozbudowy wiązać można również czworoboczną wieżę wysuniętą przed lico muru w południowo – zachodniej części obwodu. Zaopatrzona była ona w cztery kanały odpływowe z latryn (w późniejszym okresie została wkomponowana w tył XIV-wiecznego budynku bramnego). Murowane budynki mogły się również znajdować na wewnętrznym dziedzińcu, gdyż wspominają o nich źródła pisane z 1326 roku.
Zamek powstały na skutek gruntownej przebudowy z drugiej połowy XIV wieku, powtarzał z grubsza owalny plan wcześniejszego obwodu obronnego i wykorzystywał starszą suchą fosę obiegającą całość budowli. Wjazd znajdował się od strony południowo – zachodniej i przebiegał przez most zwodzony oraz bramę z końca XIV wieku. Była to typowa wówczas konstrukcja dla terenów Walii (Carmarthen, Kidwelly) składająca się z dwóch podkowiastych baszt flankujących, wzmocnionych solidnymi ostrogami w przyziemiu i zwieńczonych krenelażem oraz być może machikułami ponad centralnie umieszczonym wjazdem. Droga do niego prowadziła poprzez drewniany most zwodzony, przerzucany ponad przekopem. Wewnątrz dodatkowe zabezpieczenie zapewniała brona, wrota oraz otwory strzelcze w tym tzw. mordownie umieszczone w sklepieniu przejazdu bramnego. Pomimo tego ze względu na późną datę powstania brama była bardziej budowlą reprezentacyjną niż trudną do zdobycia przeszkodą. Świadczą o tym zwłaszcza duże, zwieńczone trójliściami okna w zewnętrznych elewacjach. Brama zapewniała także dobre warunki mieszkaniowe, posiadając kilka sklepionych komnat ogrzewanych kominkami i oświetlanych dużymi oknami z kamiennymi ławami po bokach. W jej wschodnią, tylną część została włączona starsza, czworoboczna wieża z XIII wieku, w której umieszczono latryny.
Warunki mieszkaniowe i reprezentacyjne na zamku zapewniało skrzydło północne o kształcie wydłużonego czworoboku z dwoma ryzalitami wystającymi w kierunku fosy po stronie północno – wschodniej. W przyziemiu mieściło ono magazyny i spiżarnie umieszczone w jednej dużej izbie ze sklepieniem kolebkowym, a na pierwszym piętrze znajdowała się centralnie położona wielka sala, aula (great hall), flankowana przez kuchnię oraz pomieszczenie służby po stronie zachodniej i prywatną komnatę biskupa po stronie wschodniej. Ta ostatnia oświetlana była od północy dużym oknem z widokiem na podzamkowe ogrody, flankowanym przez dwie małe komory z latrynami, umieszczone w grubości murów. Komunikację wewnętrzną zapewniały kręcone klatki schodowe utworzone w grubości murów obwodowych. Wielka aula miała imponujące wymiary 24 x 7 metrów. Służyła do wydawania uczt i przyjęć, przyjmowania gości oraz przeprowadzania ważnych spotkań. Wejście do niej prowadziło przez zewnętrzne, murowano – drewniane schody prowadzące z dziedzińca na pierwsze piętro. Początkowo wstęp na nie zaczynał się po lewej stronie, jednak po zbudowaniu sąsiedniej piekarni został on zablokowany i przesunięty na stronę prawą. Główny portal na poziomie przyziemia miał formę potrójnie fazowanego ostrołuku i umieszczony był poniżej schodów na pierwsze piętro. Osadzano w nim na żelaznych zawiasach drewniane wrota, zamykane od wewnątrz na zasuwę.
Po stronie zachodniej dziedzińca znajdowała się głęboka na 30 metrów studnia oraz budynek piekarni z końca XV wieku. Obok niego do muru obwodowego przystawiony został późnośredniowieczny budynek ze sklepioną piwnicą, zapewne służący za siedzibę zamkowego garnizonu.
Stronę południową i wschodnią dziedzińca zajmował ciąg załamanych nieco budynków przylegających do muru obronnego. Mogły być one zwieńczone krenelażem i obronną galerią z porozmieszczanymi gargulcami do odprowadzania nadmiaru wody deszczowej. Ponad sklepionym kolebkowo przyziemiem o funkcjach gospodarczych mieściły one komnaty biskupie i komnaty dla gości, umieszczone w dwóch pomieszczeniach na pierwszym piętrze i dwóch na drugim piętrze oraz kaplicę. Wszystkie komnaty zaopatrzono w kominki, a główne okna przepruto od strony dziedzińca. Komunikację pomiędzy nimi zapewniała klatka schodowa pośrodku budynku. Główne wejście do tego skrzydła mieściło się w wysokim, smukłym, pięciokondygnacyjnym przedsionku, którego portal wejściowy flankowały dwie rzeźbione głowy, być może przedstawiające patronów biskupa Adama Houghtona: Jana Gaunt i jego żonę Blenche. Wewnątrz przedsionka kręte schody wiodły do kaplicy, przed której ostrołukowym portalem wejściowym, na piętrze przedsionka rozpostarto sklepienie krzyżowo – żebrowe opadające na narożne, proste służki. Na najwyższych trzech piętrach przedsionka znajdowały się małe, kwadratowe komnaty, komunikację pionową zaś zapewniała tam mniejsza spiralna klatka schodowa. Najwyższa komnata posiadała okna w każdej ścianie i sklepienie. Schody wiodły z niej nawet jeszcze wyżej na dach, być może zwieńczony iglicą. Był to najwyższy element zamku z którego roztaczał się widok na całą okolicę. Kaplica o długości około 13 metrów mieściła się na pierwszym piętrze, we wschodniej części budynku, zaraz obok wielobocznej wieży wschodniej. Od strony dziedzińca oświetlały ją trzy duże ostrołukowe okna oraz podobna seria nieco mniejszych okien przeprutych w elewacji zewnętrznej. Jej wnętrze prawdopodobnie pokryte było ściennymi polichromiami.
W piwnicy wieży wschodniej (Chapel Tower) znajdowało się więzienie, a w dostępnym z poziomu dziedzińca przyziemiu wieloboczna komnata. Wejście do nieoświetlanej więziennej celi możliwe było jedynie przez klapę w podłodze parteru, natomiast z komnaty w przyziemiu wąski korytarzyk w grubości muru umożliwiał dojście do latryny. Komnata na pierwszym piętrze wieży mogła służyć za mieszkanie księdza, jako iż był tam kominek i latryna, lub za zakrystię kaplicy. Wejście do niej możliwe było z poziomu tyłu przyległej kaplicy. Na jeszcze wyższym piętrze wieży znajdowała się kolejna komnata, służąca prawdopodobnie celom administracyjnym lub jako skarbiec. Jej wieloboczne wnętrze zwieńczono sklepieniem krzyżowym. Dostępna była przez klatkę schodową i przejście w grubości muru, niezależne od niższej kaplicy. Przejście mogło z niej prowadzić również wzdłuż krótkiego odcinka muru obwodowego do prywatnej komnaty biskupa w skrzydle północnym. Wieża wschodnia była silnie wysunięta przed obwód obronny w stronę przekopu, podobnie jak wieloboczna wieża południowa zwana Garderobianą lub Latrynową (Closet Tower). Oprócz funkcji wskazywanej przez swą nazwę, posiadała ona także małe komnaty sypialne, umieszczone w tylnej, bliższej dziedzińca części wieży. W przedniej umieszczono odpływy latryn skierowane w stronę fosy, natomiast co ciekawe nie przepruto od przodu żadnego otworu strzelczego, co wskazuje na słabe zainteresowanie budowniczych funkcją obronną. Łącznie duża ilość latryn na zamku wskazywała na coraz większe znaczenie higieny w późnośredniowiecznym okresie, natomiast liczne nieduże komnaty ogrzewane kominkami wypełniały zwiększające zapotrzebowanie na prywatność i komfort, pozostając w przeciwieństwie do dominujących przez większość średniowiecza dużych, pojedynczych wspólnych komnat.
Stan obecny
Zamek przetrwał do czasów współczesnych w postaci zaawansowanej ruiny. W najlepszym stanie zachowało się skrzydło południowe z dwoma wielobocznymi wieżami i pięciokondygnacyjnym przedsionkiem. Charakterystycznym elementem zamku jest także częściowo zachowana, zewnętrzna ściana głównej bramy zamkowej z końca XIV wieku. W gorszym stanie znajduje się skrzydło północne, aczkolwiek widoczne są jego dolne partie w tym portale wejściowe i niektóre okna. Najmniej szczęścia miała północno – zachodnia część zamku, po której murze obronnym, cylindrycznej wieży z XIII wieku i budynku piekarni z XV wieku świadczą jedynie fundamenty. Zamek zarządzany jest przez rządową agendę Cadw i udostępniony za darmo do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.
Turner R., Lamphey Bishop’s Palace, Llawhaden Castle, Cardiff 2000.