Historia
Llawhaden co najmniej od X wieku stanowiło jedną z biskupich siedzib. Pierwszy anglo-normański biskup Bernard na początku XI wieku zbudował w osadzie zamek, przebudowany na kamienny na początku XIII wieku i powiększony przez Thomasa Beka, po objęciu przez niego urzędu biskupiego w 1280 roku. W 1281 roku Bek udzielił Llawhaden pozwolenia na organizowanie cotygodniowego targu i dwóch jarmarków rocznie, natomiast w 1287 roku, w ramach wspierania miejskiego organizmu, założył szpital pod wezwaniem Marii Panny, św. Tomasza i króla Edwarda, któremu powierzono opiekę nad pielgrzymami, biedakami, sierotami, osobami starymi, słabymi i niedołężnymi. Celem zapewnienia dochodów, biskup podarował przytułkowi ziemię i obsadził na czele nowej fundacji przeora. Kolejną darowiznę na rzecz przytułku przekazał Edward I, który w 1291 roku zezwolił przeorom na ścinanie i zbieranie drewna z królewskich lasów.
Pierwszym zarządcą przytułku w Llawhaden był przeor William, mający do pomocy kilku braci. W XIV wieku przekazy pisemne nie pozostawiły żadnych wzmianek o hospicjum, prawdopodobnie ze względu na ogólny upadek ekonomiczny i wyludnienie osady. W 1403 roku tytuł przeora posiadał niejaki sir Richard Whylock, wybrany po śmierci Johna ap Morgana. W 1406 roku przeor Whylock opuścił Llawhaden, udając się do kochanki, niejakiej Gladusy Meuric z Tenby. Rok później został wezwany do powrotu i pozostawienia kobiety. Nie było to wydarzenie wyjątkowe w okresie późnego średniowiecza, zapewne ze względu na upadek znaczenia przytułków. Pomimo tego hospicjum w Llawhaden nadal funkcjonowało w 1447 roku, kiedy to zostało nadane przez króla Johnowi Launcellowi, ze względu na ówczesną absencję biskupa St Davids.
Upadek przytułku z Llawhaden nastąpił na przełomie XV i XVI wieku. Oznaką tego było formalne przeniesienie instytucji pod zarząd kancelarii biskupiej St Davids i zaprzestanie wyznaczania kolejnych przeorów do opieki na hospicjum. Funkcjonować mogła jedynie kaplica szpitalna, którą w 1535 roku odnotowano jako wolną kaplicą NMP, bez odniesienia do dawnego przytułku. Ze względu na całkowity upadek ruchu pielgrzymkowego i zdegradowanie Llawhaden do formy niewielkiej wsi, w okresie wczesnonowożytnym prawdopodobnie została ona porzucona i popadła w ruinę, podobnie jak pozostała część zabudowań szpitalnych. Część z nich wykorzystywana była przez miejscową społeczność do celów gospodarczych, po raz ostatni na początku XX wieku.
Architektura
Przytułek założony został w zachodniej części średniowiecznej osady, rozciągniętej na osi wschód – zachód wzdłuż głównej drogi zmierzającej w stronę placu targowego, zamku, kościoła parafialnego i przeprawy na rzece Cleddau. Teren przytułku leżał na płaskim terenie, po południowej stronie traktu, a po zachodniej stronie mniejszej drogi wybiegającej z osady na południe. Mógł on być ogrodzony niskim wałem i rowem, w obręb których od północy prowadził budynek bramny. Na dziedzińcu znajdowała się murowana główna sala – refektarz, kamienna kaplica i pomieszczenia konieczne do codziennego funkcjonowania przytułku, takie jak kuchnia, latryny, czy kwatery dla personelu, zapewne o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Mniej więcej środkową część założenia zajmował kamienny salowy budynek, prawdopodobnie mieszczący infirmerię, czyli główną salę przytułku w której przebywali potrzebujący i która mogła także służyć za refektarz. Miała ona co najmniej 28 metrów długości i 9,5 metra szerokości, rozmiar porównywalny do innych angielskich przytułków, takich jak szpital św. Jana w Cirencester. Budynek nie był podparty przyporami od strony zewnętrznej ani pilastrami od środka. Przykrywał go najpewniej dach z otwartą na wnętrze więźbą. Sala infirmerii mogła być jednoprzestrzenna lub ewentualnie dzielona lekkimi przegrodami na mniejsze pomieszczenia lub nawy.
Na wschód od sali infirmerii znajdował się prostokątny budynek interpretowany jako kaplica, prawdopodobnie współczesny powyższej budowli lub nawet starszy (według przekazów pisemnych przytułek miał zostać ufundowany na miejscu wcześniejszego oratorium). Budynek pierwotnej kaplicy miał 7,2 metra szerokości i co najmniej 7,5 metra długości. Możliwe, że wejście do niego wiodło od południa, a podwyższenie na samym wschodzie prawdopodobnie stanowiło podium ołtarzowe, z podkładem pod przypuszczalne lektorium lub stalle od strony zachodniej. Z pewnością kaplica skomunikowana była też bezpośrednio z infirmerią. Wewnętrzne elewacje były otynkowane, natomiast zadaszenie konstrukcji drewnianej.
Przypuszczalnie po rozebraniu pierwotnej kaplicy i wschodniej części infirmerii, wzniesiona została późnośredniowieczna kaplica o wymiarach 10 x 7,5 metra. Wejście do niej znajdowało się w zachodniej części ściany północnej, gdzie najwyraźniej otwierało się na dziedziniec. Wyposażenie młodszej kaplicy stanowiła umieszczona we wschodniej części ściany południowej piscina. Oświetlenie zapewniały pojedyncze otwory okienne od północy i południa, a zapewne także okno lub grupa okien wschodnich. Ewentualnie na wschodzie przez jakiś czas funkcjonowało jeszcze arkadowe połączenie ze starszą kaplicą, nim została rozebrana (w takim wypadku późnośredniowieczny budynek początkowo pełniłby funkcję nowej infirmerii, nim przejął rolę sakralną).
Stan obecny
Przytułek w Llawhaden jest jednym z niewielu średniowiecznych szpitali walijskich i jedynym, który był świadkiem znaczących prac archeologicznych oraz który zachował znaczniejsze elementy architektury. Budynek młodszej kaplicy znajduje się dziś na tyłach współczesnego domu (ang. Young Farmers Club Hall). Jest to prostokątna konstrukcja z zachowanym oryginalnym sklepieniem, dużą wschodnią arkadą, otworem wejściowym i dwoma wyrwami w miejscach po wyrwanych ościeżach okiennych oraz z pisciną w narożniku południowo – wschodnim. Ponadto po stronie południowej i zachodniej widoczne są ziemne wały o wysokości sięgającej około 0,6 metra
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 2/1912.
Crane P., Llawhaden Hospice excavations 1992 and 1993, [b.m.w.] 1995.
Huggon M., The Archaeology of the Medieval Hospitals of England and Wales, 1066-1546, Sheffield 2018.
Murphy K., Llawhaden, The Archaeology of Medieval Towns of Southwest Wales, [b.m.w.] 2021.