Historia
Początki kościoła w Llantwit Major (wal. Llan Illtyd Fawr) według niepotwierdzonej tradycji sięgać miały wczesnych lat V wieku. Powstać wówczas miało w osadzie kolegium mnichów lub uczonych zwane Caer Worgorn, najechane i spalone po kilkudziesięciu latach przez irlandzkich piratów. Według bardziej wiarygodnych przekazów, pod koniec V lub na początku VI wieku w Llantwit osiedlił się święty Iltud, który założył szkołę i kościół, uznawane za najstarsze centrum nauczania w Brytanii. Zgodnie z tradycją przy klasztorze studiowało wielu celtyckich świętych, w tym św. Dawid, św. Samson, św. Paweł Aurelian, św. Tudwal, św. Baglan i król Maelgwn Gwynedd, ponadto kształceni w Llantwit kapłani zakładać mieli kolejne świątynie na terenie całej południowej Walii i Anglii. W 987 roku na klasztor napadli Duńczycy, jednak po odbudowie szkoła funkcjonowała dalej, aż do anglo-normańskiego najazdu w XI wieku. Gdy tereny te zajął Robert Fitzhamon, część uposażenia Llantwit została przekazana angielskiemu opactwu w Tewkesbury, a drewniane zabudowania kolegium i kościół zostały zniszczone podczas podboju.
Na początku XII wieku na ruinach starych zabudowań Anglo-Normanowie wybudowali kościół parafialny. Dawne kolegium, czy też zgromadzenie monastyczne mogło nadal funkcjonować, ale utraciło na znaczeniu. Było też zapewne pod kontrolą opata z Tewkesbury. W XIII wieku romański kościół przeszedł gruntowną rozbudowę. Wpierw dobudowano wczesnogotycką wieżę, a następnie drugi korpus nawowy po wschodniej stronie pierwotnej nawy, który wykorzystywany był przez wspólnotę klasztorną. Starszy kościół służył odtąd już tylko wyłącznie jako świątynia parafialna. W trakcie drugiego etapu prac z końca XIII wieku prawdopodobnie borykano się z kłopotami finansowymi, były one bowiem prowadzone przy wykorzystaniu dużo prostszych rozwiązań dekoracyjnych. Być może ze względu na mniej wykwalifikowany warsztat budowlany, napotykano też problemy konstrukcyjne ze statyką wschodniej części kościoła.
W XIV wieku w pracach budowlanych przy kościele św. Iltuda nastąpił pewien zastój, zapewne spowodowany osiągnięciem przez budynek optymalnych rozmiarów już we wcześniejszym stuleciu. Aż do końca XIV wieku w Llantwit Major nie przeprowadzono żadnych istotniejszych inwestycji architektonicznych. Dopiero na początku XV stulecia, najstarsza część kościoła został gruntownie przemurowana przy wykorzystaniu starszych detali architektonicznych oraz powiększona o zakrystię z pomieszczeniem mieszkalnym. Prowadzono też wówczas prace budowlane przy podwyższonej wschodniej części kościoła, a następnie wymieniano na późnogotyckie wyposażenie (ołtarze) i detal architektoniczny (obramienia okienne, arkada tęczy) oraz dostosowywano wystrój kościoła do zmieniających się gustów (malowidła ścienne).
W XVI wieku, na skutek działań reformacyjnych króla Henryka VIII, wspólnota klasztorna z Llantwit została rozwiązana, a wschodnia część kościoła została przejęta przez parafię. Średniowieczny folwark klasztorny popadł w ruinę, utracono większość dochodów, ponadto wiele elementów wyposażenia i wystroju zostało zniszczonych. Kaplica zachodnia kościoła przestała być użytkowana i służyła odtąd głównie jako magazyn, ostatecznie porzucony i popadły w ruinę. W lepszym stanie funkcjonowały pozostałe części kościoła, choć do XVIII wieku także one podupadły, aż około 1731 roku wieża musiała zostać podparta nowożytnymi przyporami. Poważne prace remontowe zabytkowej budowli rozpoczęto pod koniec XIX wieku i kontynuowano na początku XX wieku.
Architektura
Romański kościół parafialny z początku XII wieku usytuowany został w zachodniej części osady, po wschodniej stronie płynącego południkowo strumienia. Pierwotnie składał się z prostokątnej nawy o długości 12 metrów (późniejszy tak zwany zachodni kościół), połączonej od wschodu z krótkim transeptem i prezbiterium. Prezbiterium miało tą samą szerokość co nawa, a na wschodzie przypuszczalnie było prosto zamknięte. Wejście do wnętrza nawy wiodło od południa, poprzez bardzo prosty, pozbawiony profilowania, półkoliście zamknięty portal. Ponadto w XIII wieku w romańskiej nawie umieszczonym od zachodu nowy portal wejściowy, być może osadzony na miejscu skromniejszego starszego. Pierwotne otwory okienne kościoła były zapewne bardzo wąskie i rozglifione, przypuszczalnie jak portal południowy zamknięte półkoliście.
W trakcie prac budowlanych z początku XIII wieku kościół św. Iltuda uległ powiększeniu, za sprawą wstawienia na skrzyżowaniu naw czworobocznej, pierwotnie stosunkowo niskiej wieży. Jej przyziemie utworzono z czterech masywnych, bogato ukształtowanych filarów, pomiędzy którymi na półkolumnach z gładkimi i płaskorzeźbionymi kapitelami rozpostarto fazowane ostrołuczne arkady. Konstrukcja wieży została umieszczona przy starszych murach kościoła, ale nie była z nimi połączona i nie miała żadnych podpór, które mogłyby w przyziemiu przyjąć nacisk łuków po stronie wschodniej i zachodniej, co z czasem, po podwyższeniu wieży, doprowadziło do jej problemów ze statyką. W planie układ kościoła po przebudowie pozostał bez większych zmian, wczesnogotycka wieża była bowiem flankowana od północy i południa romańskim transeptem, a od wschodu sąsiadowała z romańskim prezbiterium na planie prostokąta, prawdopodobnie wykorzystywanym przez wspólnotę klasztorną. Romańska nawa funkcjonowała natomiast jako kościół parafialny, powiększony w XIII wieku od południa przez sporych rozmiarów piętrową kruchtę, do której w bliżej nieznanym okresie po wschodniej stronie dostawiony został niewielki aneks.
W późnych latach XIII wieku do romańskiej nawy dobudowano od zachodu prostokątną kaplicę Marii Panny (ang. Lady Chapel) zwaną również kaplicą Galilejską lub Reglana. Od strony zewnętrznej została ona opięta przyporami, wewnątrz zaś schody w dwóch jej zachodnich narożnikach prowadziły na emporę. Pośrodku północnej i południowej ściany kaplicy osadzono duże portale ze spłaszczonymi ostrołukami, umieszczone dokładnie naprzeciwko siebie. Przypuszczalnie były one używane do celów procesyjnych, podczas gdy z empory na procesje spoglądać mogły najważniejsze osoby. Podobna, drewniana empora znajdować się mogła we wschodniej części kaplicy, gdzie umieszczono odpowiednie wsporniki. Ewentualnie obie empory były połączone lub funkcjonowała jedna górna kondygnacja, ale w tym wypadku drzwi musiałyby wypełniać jedynie dolną część portali wejściowych, gdyż ich archiwolty przewyższały poziom empor. Na emporze wschodniej mogła być też odprawiana liturgia, utworzono tam bowiem w ścianie wnękę ołtarzową oraz piscinę.
Pod koniec XIII stulecia romański transept kościoła został wchłonięty przez powstałe wówczas nawy boczne pseudobazylikowego korpusu, zakończonego na wschodzie nowym, wzniesionym na rzucie prostokąta prezbiterium. W efekcie wtopiona w korpus wieża stała się środkową częścią mocno wydłużonego i nietypowego założenia. Korpus wschodniej części kościoła posiadał trzy nawy rozdzielone czworobocznymi filarami i ostrołucznymi, pozbawionymi profilowania arkadami, dużo prymitywniejszymi od starszych arkad podwieżowych. Filary arkad podążały za liniami pierwotnego muru romańskiego, przy czym te po stronie południowej zostały zbudowane dokładnie na starych fundamentach. Proporcje korpusu charakteryzowały się dużą szerokością nawy głównej i stosunkowo niedużą długością, co mogło wynikać z ograniczonej ilości miejsca pod rozbudowę. Nawę główną i północną utworzono jako czteroprzęsłową, ale nawa południowa początkowo była dłuższa o dwa przęsła i sięgała zamknięcia prezbiterium. Nawy boczne zamknięto od wschodu i zachodu prostymi ścianami oraz oświetlono ostrołucznymi oknami z trójlistnie zamkniętymi maswerkami: trzema dwudzielnymi od północy, trzema dwudzielnymi od południa oraz pojedynczymi trójdzielnymi od wschodu. Od zachodu nawy boczne doświetlono drobnymi otworami jednodzielnymi. Nawa główna, choć uzyskała największą wysokość, była doświetlana jedynie pośrednio, za pomocą okien naw bocznych. W murach trójnawowego korpusu utworzono też dwa ostrołuczne portale wejściowe: w trzecim przęśle od północy i w pierwszym przęśle zachodnim od południa, przy czym ten drugi wstawiony został na miejscu okna dopiero w XIV lub XV wieku. Oświetlenie prezbiterium zapewniały jednodzielne okna z lekko zarysowanymi trójlistnymi zamknięciami, jedynie w ścianie wschodniej znajdować się mógł większy otwór lub charakterystyczna dla kościołów klasztornych triada węższych okien.
Na początku XV stulecia gruntownie przemurowano ściany romańskiej nawy, czy też miejscami wzniesiono ją od podstaw na pierwotnych fundamentach, przy wykorzystaniu dwóch starszych portali. Następnie założono wykonaną z irlandzkiego dębu bagnistego więźbę dachową oraz dobudowano do nawy od północy kwadratową przybudówkę z zakrystią, umieszczoną na styku z kaplicą Panny Marii. Składała się ona z dwóch głównych pomieszczeń, jednego na parterze, a drugiego na pierwszym piętrze, nad którymi pod dwuspadowym dachem funkcjonowało jeszcze poddasze. Dlatego przebudowa doprowadziła też do poszerzenia zachodniej ściany starej nawy, znajdującej się na przedłużeniu wschodniej ściany przybudówki, w grubości której umieszczone zostały schody na piętro zakrystii. Dolne pomieszczenie przybudówki oświetlone było dwoma małymi oknami i połączone z kaplicą Panny Marii. Górne mieściło duży kominek i było oświetlane z trzech stron, musiało więc pełnić funkcje mieszkalne.
Na początku XV stulecia dach nawy głównej wschodniego kościoła i wieża zostały podwyższone, a pomiędzy nawą główną i prezbiterium wstawiono gotycką arkadę tęczy z ostrołuczną, nieprofilowaną archiwoltą. Być może z powodu jej wstawienia skrócona została nawa południowa, odtąd zrównana długością z nawą północną. Nad arkadą tęczy na czterech wspornikach osadzono belkę tęczową, ścianę zaś pokryto malowidłem z szachownicowym wzorem, stanowiącym tło dla rzeźb Ukrzyżowania (przymocowanych do muru za pomocą żelaznych pierścieni). Malowidłami pokrywane były w okresie gotyku także pozostałe mury prezbiterium oraz korpusu, włącznie z filarami międzynawowymi. W okresie późnego gotyku zmianie uległo oświetlenie prezbiterium kościoła wschodniego. Od południa, gdzie zamurowano pierwotne arkady międzynawowe, wstawiono nowe okna dwudzielne, a pomiędzy nimi ostrołuczny portal. Najokazalszy późnogotycki otwór umieszczono na osi ściany wschodniej prezbiterium, gdzie osadzono ostrołuczne okno z czterodzielnym maswerkiem i z archiwoltą ujętą ostrołucznym gzymsem okapowym. W ścianie północnej pozostawiono cztery wąskie okna wczesnogotyckie. Co ciekawe, w nowej ścianie wschodniej skróconej nawy południowej osadzono stare okno przeniesione z wyburzonej ściany wschodniej. Próbą doświetlenia nawy głównej korpusu wschodniego kościoła było utworzenie czworobocznych okien z dwudzielnymi maswerkami, wchodzących w połać dachów naw bocznych.
Stan obecny
Kościół św. Iltuda jest jednym z najstarszych i najbardziej znanych kościołów parafialnych w Walii, a zarazem kościołem o najbardziej unikalnym układzie przestrzennym, niepodobnym do żadnego innego walijskiego kościoła parafialnego. Jest to budynek o wyjątkowym znaczeniu, zarówno ze względu na swoją historię, architekturę, jak i stan zachowania. W jego murach znaleźć można detale architektoniczne w stylu romańskim (południowy portal kościoła zachodniego), wczesnogotyckim (arkady podwieżowe, ozdobna nisza Jessego w ścianie wschodniej nawy południowej, zachodni portal kościoła zachodniego) oraz pełnego i późnego gotyku (okna prezbiterium i korpusu kościoła wschodniego, okna kościoła zachodniego, piscina w kaplicy Panny Marii). Co więcej w kościele zachodnim zachowała się XV-wieczna więźba dachowa, natomiast w kościele wschodnim malowidła ścienne z XIII-XV wieku. Spośród średniowiecznego wyposażenia zobaczyć można kunsztownie rzeźbioną nastawę ołtarzową z około 1430 roku, gotyckie ołtarze boczne i romańską chrzcielnicę. Na terenie kościoła znajduje się również unikatowa kolekcja rzeźbionych kamieni, nagrobków i krzyży celtyckich z IX-X wieku. W XXI wieku ponownie zadaszona została zrujnowana kaplica Panny Marii, ale niestety zdecydowano się pozostawić ubytki murów w jej ścianach wzdłużnych i wypełnić je szkłem lub całkowicie odmiennym materiałem budowlanym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Corbett J.S., Some notes as to Llantwit Major, „Archaeologia Cambrensis”, 39/1906.
Fryer A.C., Llantwit Major, a fifth century university, London 1893.
Halliday E., Llantwit Major Church, Glamorganshire, „Archaeologia Cambrensis”, 17/1900.
Halliday E., Llantwit Major Church, Glamorganshire, „Archaeologia Cambrensis”, 5/1905.
Rodger J.W., The ecclesiastical bulidings of Llantwit Major, „Archaeologia Cambrensis”, 39/1906.
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.