Historia
Pierwszy kościół w Llanidan według tradycji zbudowany miał zostać w 616 roku. Prawdopodobnie prosta budowla murowana stała już w XIII wieku, kiedy to stała się częścią donacji dla augustiańskiego klasztoru w Beddgelert. W przekazach pisemnych kościół po raz pierwszy odnotowano w rejestrze podatkowym z 1254 roku. W XIV wieku został on przebudowany w stylistyce gotyckiej, a pod koniec XV wieku w związku z rozwojem ruchu pielgrzymkowego powiększony o drugą nawę i kruchtę. W pierwszej połowie XVI wieku prawo patronatu nad kościołem przeszło w ręce świeckie, ze względu na kasatę klasztoru z Beddgelert. Od 1676 do 1723 roku plebanem w Llanidan był znany historyk z Anglesey, Henry Rowlands. W 1844 roku, ze względu na wybudowanie we wsi nowego kościoła, cała wschodnia i środkowa część średniowiecznego budynku, za wyjątkiem arkad międzynawowych, została zburzona. Działania te spotkały się wkrótce z krytyką, zwłaszcza że nowy kościół kosztował dwukrotnie więcej niż wydano by na remont starego. Po rozbiórce pomniejszony kościół służył jako kaplica grobowa.
Architektura
Kościół zbudowany został na owalnym w planie cmentarzu pozostałym po starszej świątyni, w odległości paruset metrów od cieśniny na południu, oddzielającej wyspę Anglesey od głównej części Walii. Pierwotnie był prostą budowlą jednonawową, bez wyodrębnione zewnętrznie prezbiterium, do którego w XV wieku dobudowano od północy drugą nawę o takiej samej długości i zbliżonej szerokości (nawa południowa była szersza zaledwie o 0,9 metra). W efekcie budynek uzyskał typową dla północnej części Walii formę dwunawową na planie wydłużonego prostokąta o wymiarach 22,7 x 9,5 metra, z każdą nawą przykrytą osobnym dachem dwuspadowym. Dodatkowo południowe wejście do nawy poprzedzone zostało podsklepioną kruchtą. Być może jeszcze w XIV wieku przy ścianie południowej usytuowano niedużą czworoboczną kaplicę wielkości 3,6 x 5,8 metra.
Wejście do kościoła początkowo znajdowało się w zachodniej części ściany południowej w fazowanym portalu z ostrołucznym zamknięciem. Po wybudowaniu drugiej nawy wejście umieszczono także w zachodniej części ściany północnej, gdzie osadzono uskokowy portal z bardzo słabo zarysowanym ostrołukiem, prawie o półkolistej formie. Tuż nad nim umieszczono gzyms podparty dwoma wspornikami wyrzeźbionymi na kształt wydłużonych ludzkich masek. Prosto wykonano półkoliste, sfazowane wejście do kruchty, we wnętrzu której przy portalu nawy umieszczono kamienną kropielnicę o formie nadwieszonej kamiennej misy.
Nie wiadomo jaką formę miały pierwotne otwory okienne kościoła, gdyż pod koniec XV wieku wymienione zostały na trójdzielne i czterodzielne okna maswerkowe osadzone w czworobocznych obramieniach. Ostrołuczne formy uzyskały wówczas dwa okazałe okna wschodnie, wypełnione maswerkami dzielącymi przestrzeń na proste czworoboczne kwatery i prześwity z zamknięciami trójlistnymi. Kaplica miała być oświetlana od południa dwudzielnym oknem ostrołucznym, podobnym do zastosowanych w kościele w Newborough, ale gorzej wykonanym, a także trójdzielnymi oknami w czworobocznych obramieniach w ścianie wschodniej i zachodniej.
We wnętrzu kościoła podział na nawy pod koniec XV wieku zapewniła sześcioprzęsłowa arkada, oparta na pięciu ośmiobocznych filarach i dwóch półfilarach przyściennych. Arkady uzyskały mocno spłaszczone ostrołuki, typowe dla późnego angielskiego gotyku wertykalnego. Wszystkie oprofilowano podwójnym obustronnym fazowaniem rozdzielonym przez rowek i osadzono na płaskich profilowanych kapitelach. Podstawę filarów stanowiły ośmioboczne cokoły. Nad obiema nawami zapewne rozpostarta była otwarta więźba dachowa, oparta na masywnych kamiennych wspornikach wystających ze ściany nad arkadami.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się jedynie zachodnia część kościoła oraz XV-wieczne arkady międzynawowe, których cztery przęsła stoją obecnie na otwartym terenie, bez przykrycia dachem. Zachodni kraniec budynku zamknięty jej XIX-wiecznym poprzecznym murem nieco na wschód od kruchty. Najstarszym zachowanym detalem architektonicznym jest południowy portal wejściowy do nawy z XIV wieku. W ścianie północnej znajduje się okno z końca XV wieku, częściowo zablokowane przez współczesną ścianę poprzeczną. Północne wejście jest z tego samego okresu, podobnie jak maswerk w ścianie wschodniej nawy południowej, przeniesiony z rozebranej oryginalnej ściany wschodniej. Zachodnia ściana kościoła została częściowo przebudowana, ale dzwonnica może być oryginalna. Przypory natomiast są dodatkami nowożytnymi. W nowożytnym kościele w Llanidan znajduje się XIII-wieczna chrzcielnica, przeniesiona w XIX wieku ze starszej budowli.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Haslam R., Orbach J., Voelcker A., The buildings of Wales, Gwynedd, London 2009.
Longueville-Jones H., Mona Mediaeva No. IV, Llanidan, „Archaeologia Cambrensis”, I/1846.
Salter M., The old parish churches of North Wales, Malvern 1993.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient Monuments in Anglesey, London 1937.