Historia
Zamek Llangynwyd (Castell Coch) zbudowany został około drugiej ćwierci XIII wieku, jak centrum administracyjne Tir Iiarll, dóbr dzierżonych przez lordów Glamorgan, oraz wysunięty punkt obrony przeciwko walijskim lordom Afan. Posiadał strategiczne znaczenie wraz z pobliskimi zamkami Kenfig i Newcastle, kolejnymi warowniami anglo-normańskich lordów, tworząc zaporę przed głębiej położonymi miastami i osadami. Po raz pierwszy odnotowano go w źródłach pisanych w 1246 roku, w dokumencie nakazującym pewnemu Walijczykowi naprawienie szkód wyrządzonych opactwu Margam. Wykonanie zadośćuczynienia dopilnować miał między innymi bajlif zamku Llangynwyd.
W 1257 roku zamek zajęty został przez Llywelyna ap Gruffydda w trakcie jego najazdu na półwysep Gower, a w walkach zginąć miał 24 osobowy garnizon. Już w kolejnym roku zamek musiał zostać odbity, gdyż jako jego konstabla odnotowano Williama Scurlage, choć odbudowa zniszczeń zapewne zajęła dużo więcej czasu. Jeszcze w 1262 roku opisując włości (lordship) zwane Langonydd wspomniano 80 zniszczonych w trakcie wojny domostw. Jakieś naprawy zamku musiały być przeprowadzone w latach 1262 – 1263 za Humphreya de Bohuna (który obsadzić miał warownię 28 ludźmi z 8 koniami), ale gruntowną renowację i rozbudowę przeprowadził dopiero nowy właściciel, Gilbert de Clare, około 1267 – 1271 roku.
W czasie wielkiego walijskiego buntu Madoga z 1294 – 1295 roku powstańcy z Glamorgan prowadzeni byli przez Morgana ap Maredudda. Śledztwo prowadzone po śmierci Gilberta w 1295 roku wykazało, że zamek Llangynwyd został przez nich w trakcie walk spalony. Prawdopodobnie po tych wydarzeniach nigdy go już nie odbudowano, a Tir Iiarll administrowane było odtąd z zamku Kenfig. Wzmianki źródłowe z 1307 roku wskazywałyby, iż Llangynwyd był już wówczas opuszczony, a w 1321 roku, w trakcie walk baronów z Hughem Despenserem, nawet nie odnotowano go pośród warowni z regionu Glamorgan.
Architektura
Zamek choć nie był zbyt wysoko położony, zajmował obronnie uformowany teren na krańcu cypla, którego stoki opadały na wschodzie i północnym – wschodzie ku dolinie strumienia Nant y Castell, a na południu i południowym – zachodzie ku Cwm Cae-Lloi. Dogodne dojście prowadziło jedynie od północnego – zachodu, gdzie cypel poszerzał się i łagodnie opadał w stronę obwałowań podzamcza, być może wzniesionego na miejscu grodziska z epoki żelaza.
Rdzeń zamku posiadał w planie z grubsza trójkątny, czy też gruszkowy kształt o wymiarach około 35 x 37 metrów. Od południa i zachodu chroniony był przekopem, który w najbardziej newralgicznym miejscu od czoła zamku, na północnym – zachodzie, wykuty został w skalnym podłożu. Tam też obwarowania utworzyły wysunięte przed bramę dzieło obronne na rzucie półkola, przypuszczalnie rodzaj przedbramia lub barbakanu o drewniano – ziemnej konstrukcji, z wjazdem skierowanym w bok, ku południowi. Po stronie wschodniej i północno – wschodniej przekop nie był konieczny, tam bowiem stoki opadały ku Nant y Castell.
Najstarsze obwarowania zamku tworzył wykonany z piaskowca mur obronny o grubości około 2 metrów (bez śladów przewiązania zaprawą), początkowo pozbawiony jakichkolwiek wież lub baszt. Zabudowania przystawiono do jego wewnętrznych elewacji, przy kurtynach północno – wschodniej i południowo – zachodniej. Przy tej pierwszej przypuszczalnie znajdowały się dwa budynki, z których większy mógł być aulą (hall), głównym pomieszczeniem mieszkalno – reprezentacyjnym. Budynek położony po przeciwnej stronie dziedzińca był dłuższy, być może gospodarczego przeznaczenia. Po utworzeniu obwodu muru obronnego, wtórnie dostawiona została do niego w północnym narożniku podkowiasta wieża. Była ona wysunięta mocno w stronę stoków nad Nant y Castell, skąd mogła flankować bramę jak i niezabezpieczoną przekopem stronę zamku (dolina strumienia była co prawda głęboka, ale wzniesienie na przeciwnym brzegu stosunkowo wysokie).
W drugiej połowie XIII wieku rozbudowano czołową część zamku, wzmacniając najbardziej zagrożone miejsce z bramą na czele. Wzniesiono tam z wapienia typową dla Anglo – Normanów budowlę składającą się z przejazdu bramnego flankowanego przez dwie masywne baszty o wymiarach około 10 x 11 metrów, z czworobocznymi częściami tylnymi i zaoblonymi przodami, oraz prawdopodobnie z wysuniętymi z wewnętrznych narożników dwoma ryzalitami na klatki schodowe. W przyziemiu każdej z baszt przypuszczalnie przebito otwory strzeleckie zabezpieczające przedpole zamku. Po dwa otwory strzeleckie skierowane były w stronę szerokiego na 3,3 metra przejazdu bramnego. Pomiędzy nimi operowała brona, za nią funkcjonowały dwuskrzydłowe wrota, następnie po bokach znajdowały się przejścia do pomieszczeń w basztach, a dalej kolejne wrota i druga brona. Dodatkowo nad przekopem najpewniej przerzucany był zwodzony most. Całość silnie chronionego przejazdu bramnego przypominała rozwiązania z Caerphilly lub Tonbridge, innych zamków Gilberta de Clare.
Stan obecny
Zniszczony już w okresie średniowiecza, zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Pośród zalesionego dziś terenu widoczne są jedynie niskie pagórki utworzone z gruzu zawalonych budowli. Najczytelniejsze są obie baszty bramne i znajdujący się między nimi przejazd. Zachowały się ślady po trzech z czterech prowadnic na brony, a kilka profilowanych kamieni, prawdopodobnie ościeży otworów okiennych i strzeleckich, umieszczonych zostało w kruchcie kościoła w Llangynwyd. Po północno – zachodniej stronie zamku, na niezalesionej łące widoczne są relikty obwałowań podzamcza, prawdopodobnie pochodzące jeszcze z czasów prehistorycznych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Davis P.R., Forgotten Castles of Wales and the Marches, Eardisley 2021.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
The Royal Commission on Ancient and Historical Monuments of Wales, Glamorgan Early Castles, London 1991.