Historia
Cysterskie opactwo Cymer w Llanelltyd zostało założone w latach 1198-1199 pod patronatem Maredudda ap Cynana ab Owain Gwynedd, władcy Merioneth i jego brata, Gruffudda ap Cynana, księcia północnej Walii. Podobnie jak inne konwenty cysterskie w Walii, w Cymer hodowano owce i konie, dostarczając je na dwór Llywelyna ap Iorwertha. Handel ułatwiał łatwy dostęp do morza, a dochody powiększały korzyści czerpane z dwóch pobliskich rzek. W 1209 roku Llywelyn dodatkowo przekazał opactwu prawa górnicze, jednak pomimo tego konwent nie prosperował dobrze, brakowało mu gruntów ornych i miał ograniczone prawa do połowów rybnych.
Cymer dzięki dogodnej ze względów strategicznych lokalizacji, było bazą dla oddziałów księcia Llywelyna ap Gruffudda w 1275 i 1279 roku. W roku 1283 król Edward I zajął opactwo, a rok później udzielił mu odszkodowania w wysokości 80 funtów za szkody wyrządzone w ostatnich wojnach. Do 1388 roku ubogi klasztor był domem dla nie więcej niż pięciu mnichów i wydaje się, że nastąpił wyraźny spadek w standardach religijnych.
W 1443 roku John ap Rhys opuścił urząd w Cymer i pojawił się jako opat w opactwie Strata Florida. Na jego miejsce wybrano niejakiego Johna Cobbe, jednak Rhys nie myślał oddać opactwa Cymer i wygnał swego następcę. Doprowadziło to do poddania konwentu i jego nowego opata Richarda Kirby pod nadzór królewski. Po raz kolejny nadzór monarchy konieczny był w 1453 roku. W okresie tym wyceniono dochody opactwa na bardzo małą sumę 15 £ rocznego dochodu.
Spory o obsadę urzędu opata pomimo królewskich interwencji ciągnęły się dalej pod koniec XV wieku. W 1487 roku doszło nawet do ekskomuniki przez kapitułę generalną jednego z mnichów, Williama, z powodu jego samozwańczego wyboru. Mimo tego w 1491 roku został on ponownie odnotowany w źródłach jako opat Cymer. Ostatnim przełożonym klasztoru był od 1517 roku Lewis ap Thomas. Niedługo później konwent został rozwiązany na skutek edyktu Henryka VIII, który skasował wszystkie klasztory z dochodem niższym niż 200 £. Cymer w momencie rozwiązania uzyskiwało jedynie 51 £ rocznego zysku.
Architektura
Klasztor został wzniesiony nad wschodnim brzegiem rzeki Mawddach, tuż przy jej ujściu na południowym – zachodzie do rzeki Wnion. Składał się on z kościoła opackiego, przyległej do jego południowej strony zabudowy klauzury oraz domu opata usytuowanego w pewnym oddaleniu po stronie zachodniej.
Kościół klasztorny był bazylikową, trójnawową budowlą na planie wydłużonego prostokąta, bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium. Po stronie wschodniej zakończony został prostą ścianą. Prawdopodobnie pierwotny projekt kościoła nigdy nie został ukończony; nie zrealizowano ramion transeptu: północnego i południowego, a prezbiterium miało znajdować się bardziej na wschód. Nietypowo od strony zachodniej od XIV wieku wznosiła się czworoboczna, wzmocniona narożnymi przyporami wieża, zarzucono natomiast budowę typowej dla cysterskich kościołów środkowej wieży na przecięciu naw.
W bardzo nietypowy sposób rozwiązane zostało wnętrze kościoła z powodu porzucenia budowy wschodniej części świątyni i zamknięcia całości prostą ścianą na wysokości wszystkich trzech naw (co wymusiło pomieszczenie chóru i prezbiterium w partii budowli mającej być pierwotnie wyłącznie korpusem). Zachodnia, przeznaczona dla świeckich część kościoła, podzielona została na nawy dwoma rzędami trzech ostrołucznych i profilowanych sfazowanymi uskokami arkad, opartych na ośmiobocznych w przekroju filarach. Za nimi, dalej na wschodzie, rozpoczynał się chór mnichów, wydzielony pełnymi ścianami nawy głównej, przeprutymi jedynie oknami clerestorium. Zapewne wzdłuż nich ustawione były stalle zakonników, a od zachodu wejście przegradzało drewniane lektorium. Wschodnią część nawy głównej zajęło prezbiterium z ołtarzem głównym, dostępne dwoma portalami (od północy i południa) z naw bocznych. Te ostatnie były więc jakby zupełnie osobnymi ciągami, otwartymi na resztę kościoła jedynie w trzech zachodnich przęsłach.
Do wschodniej części południowej nawy przylegał kwadratowy wirydarz o bokach długości 22 i 23 metrów, otoczony krużgankami o nieznanym wyglądzie i klasztorną zabudową. W skrzydle wschodnim, zgodnie z cysterską regułą, znajdował się kapitularz, a w południowym kuchnia oraz refektarz, choć jego dłuższa oś i w tym wypadku była dość nietypowa, gdyż oparta na linii wschód – zachód, a nie północ – południe. Przy narożniku refektarza, a południowym krańcu skrzydła wschodniego umieszczone był latryny, przepłukiwane płynącym w pobliżu strumieniem. Były one bezpośrednio skomunikowane ze znajdującą się sypialnią – dormitorium na piętrze skrzydła wschodniego. Jako, iż opactwo było ubogie, a ilość mnichów nieznaczna, skrzydło zachodnie ograniczało się jedynie do niedużego przedsionka wejściowego, połączonego bezpośrednio z krużgankiem. Po zachodniej stronie, nieco na uboczu, znajdował się dom opata i budynek gospodarczy.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się fragmenty kościoła wraz z dolną częścią zachodniej wieży, fragmentami ścian nawy i prezbiterium oraz filarami międzynawowymi. Z klasztornej zabudowy i krużganków pozostały jedynie fundamenty. Dom opata i zachodni budynek gospodarczy mimo iż przetrwały, to jednak zostały gruntownie przebudowane. Klasztor obecnie jest pod opieką agendy rządowej Cadw i udostępniony do zwiedzania od 1 kwietnia do 31 października, codziennie od godziny 10.00 do 17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Harrison S., Robinson D.M., Cistercian Cloisters in England and Wales Part I: Essay, „Journal of the British Archaeological Association”, 159 (2006).
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire. County of Merioneth, London 1921.