Historia
Cysterskie opactwo w Llanelltyd zostało założone w latach 1198-1199 pod patronatem Maredudda ap Cynana ab Owain Gwynedd, władcy Merioneth i jego brata, Gruffudda ap Cynana, księcia północnej Walii. Pierwsze zabudowania konwentu mogły być jeszcze konstrukcji drewnianej, ale już na początku XIII wieku rozpoczęto budowę murowanego kościoła i pomieszczeń klauzury. Pierwotne plany były ambitne, lecz budowy kościoła klasztornego o typowym dla cystersów układzie nie udało się nigdy ukończyć i musiano się zadowolić nieco prostszą i mniejszą świątynią.
Podobnie jak w innych opactwach cysterskich w Walii, w Cymer hodowano owce i konie, dostarczając je na dwór Llywelyna ap Iorwertha. Handel ułatwiał łatwy dostęp do morza, a dochody powiększały korzyści czerpane z dwóch pobliskich rzek. W 1209 roku Llywelyn dodatkowo przekazał mnichom prawa górnicze, jednak pomimo tego konwent nie prosperował dobrze, brakowało mu gruntów ornych i miał ograniczone prawa do połowów rybnych. Klasztor był silnie związany z rodzimą dynastią rządzącą w Gwynedd, przez co jego zabudowania zostały spalone podczas angielskiego najazdu Henryka III z 1241 roku. Dzięki dogodnej ze względów strategicznych lokalizacji, był bazą dla oddziałów księcia Llywelyna ap Gruffudda w 1275 i 1279 roku. W trakcie walk walijsko – angielskich z lat 80-tych XIII wieku król Edward I zajął Cymer i jego grangie, lecz rok później udzielił odszkodowania w wysokości 80 funtów, za szkody wyrządzone w ostatnich wojnach.
Do 1388 roku ubogi klasztor był domem dla nie więcej niż pięciu mnichów. Prawdopodobnie borykał się nie tylko z problemami finansowymi, ale i z wyraźnym spadkiem standardów religijnych oraz pogorszeniem dyscypliny zakonników. W 1443 roku John ap Rhys opuścił urząd w Cymer i pojawił się jako opat w cysterskim opactwie Strata Florida. Na jego miejsce wybrano niejakiego Johna Cobbe, jednak Rhys nie myślał oddać opactwa Cymer i wygnał swego następcę. Doprowadziło to do poddania konwentu i jego nowego opata Richarda Kirby pod nadzór królewski. Po raz kolejny nadzór angielskiego monarchy konieczny był w 1453 roku. W okresie tym wyceniono dochody opactwa na bardzo małą sumę 15 £ rocznego dochodu.
Spory o obsadę urzędu opata pomimo królewskich interwencji ciągnęły się dalej pod koniec XV wieku. W 1487 roku doszło nawet do ekskomuniki przez kapitułę generalną jednego z mnichów, Williama, z powodu jego samozwańczego wyboru. Mimo tego w 1491 roku został on ponownie odnotowany w źródłach jako opat Cymer. Ostatnim przełożonym klasztoru był od 1517 roku Lewis ap Thomas. Niedługo później konwent został rozwiązany na skutek edyktu Henryka VIII, który skasował wszystkie klasztory z dochodem niższym niż 200 £. Cymer w momencie rozwiązania uzyskiwało jedynie 51 £ rocznego zysku.
Architektura
Klasztor został wzniesiony nad wschodnim brzegiem rzeki Mawddach, tuż przy jej ujściu na południowym – zachodzie do rzeki Wnion. Składał się z kościoła opackiego oraz przyległej do jego południowej elewacji zabudowy klauzury, otaczającej wraz z krużgankami czworoboczny wirydarz. W skład kompleksu klasztornego wchodził ponadto dom opata, usytuowany w pewnym oddaleniu po stronie zachodniej, a także umieszczony na uboczu budynek gospodarczy. Całość znajdowała się u wylotu głębokiej doliny, ograniczonej stokami wzgórz od wschodu i zachodu.
Kościół klasztorny był bazylikową, trójnawową budowlą na planie wydłużonego prostokąta, bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium. Oryginalnie zarówno po stronie wschodniej, jak i zachodniej, zakończony był prostą ścianą. Tak nietypowy układ wskazywałby, że prawdopodobnie pierwotny projekt kościoła nigdy nie został ukończony. Nie zrealizowano północnego i południowego ramienia transeptu, natomiast wyodrębnione prezbiterium miało znajdować się bardziej na wschód. Początkowo kościół był budowlą bezwieżową, ale co niecodzienne, w XIV wieku od strony zachodniej wzniesiono czworoboczną, wzmocnioną narożnymi przyporami wieżę. Zarzucono natomiast budowę typowej dla cysterskich kościołów środkowej wieży na przecięciu naw.
Oświetlenie kościoła zapewniały wczesnogotyckie okna z lancetowatymi zamknięciami i rozglifieniami skierowanymi do wnętrza. Wyróżniała się ściana wschodnia, w nawie głównej przepruta triadą wysokich lancetów w układzie piramidalnym (środkowe okno wyższe niż dwa boczne). Nad nimi znajdowały się trzy niższe okna, a po bokach otwory doświetlające nawy boczne. Niewielka ilość promieni słonecznych musiała wpadać do nawy południowej, która sąsiadowała z krużgankiem klauzury. Nawa główna miała własne otwory okienne przebite w clerestorium, zaś nawa północna okna skierowane na pobliski strumień po stronie północnej.
W bardzo nietypowy sposób rozwiązane zostało wnętrze kościoła, z powodu porzucenia budowy wschodniej części świątyni i zamknięcia całości prostą ścianą na wysokości wszystkich trzech naw. Wymusiło to pomieszczenie chóru i prezbiterium w partii budowli mającej być pierwotnie wyłącznie korpusem nawowym. Zachodnia, przeznaczona dla świeckich część kościoła, podzielona została dwoma rzędami trzech ostrołucznych i profilowanych sfazowanymi uskokami arkad, opartych na ośmiobocznych w przekroju filarach. Za nimi, dalej na wschodzie, rozpoczynał się chór mnichów, wydzielony pełnymi ścianami nawy głównej, przeprutymi jedynie oknami clerestorium. Zapewne wzdłuż nich ustawione były stalle zakonników, a od zachodu wejście przegradzało drewniane lektorium. Wschodnią część nawy głównej zajęło prezbiterium z ołtarzem głównym, dostępne dwoma portalami (od północy i południa) z naw bocznych. Te ostatnie były więc jakby zupełnie osobnymi ciągami, otwartymi na resztę kościoła jedynie w trzech zachodnich przęsłach.
Do wschodniej części południowej nawy przylegał kwadratowy wirydarz o bokach długości 22 i 23 metrów, otoczony krużgankami o nieznanym wyglądzie i klasztorną zabudową. W skrzydle wschodnim, zgodnie z cysterską regułą, znajdował się kapitularz, a w południowym kuchnia oraz refektarz, choć jego dłuższa oś i w tym wypadku była dość nietypowa, gdyż oparta na linii wschód – zachód, a nie północ – południe. Przy narożniku refektarza, a południowym krańcu skrzydła wschodniego umieszczone był latryny, przepłukiwane płynącym w pobliżu strumieniem. Były one bezpośrednio skomunikowane ze znajdującą się sypialnią – dormitorium na piętrze skrzydła wschodniego. Jako, że opactwo było ubogie, a ilość mnichów nieznaczna, skrzydło zachodnie ograniczało się jedynie do niedużego przedsionka wejściowego, połączonego bezpośrednio z krużgankiem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się pozostałości wczesnogotyckiego kościoła klasztornego wraz z dolną częścią zachodniej wieży z XIV stulecia, fragmentami ścian naw i prezbiterium oraz rzędem filarów międzynawowych z arkadami. Z klasztornej zabudowy i krużganków pozostały jedynie fundamenty i mury przyziemia. Dom opata i zachodni budynek gospodarczy, pomimo że przetrwały do czasów współczesnych, to jednak zostały gruntownie przebudowane w okresie nowożytnym. Klasztor obecnie jest pod opieką agendy rządowej Cadw i udostępniony do zwiedzania od 1 kwietnia do 31 października, codziennie od godziny 10.00 do 17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Harrison S., Robinson D.M., Cistercian Cloisters in England and Wales Part I: Essay, „Journal of the British Archaeological Association”, 159/2006.
Haslam R., Orbach J., Voelcker A., The buildings of Wales, Gwynedd, London 2009.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals of Wales, Malvern 2012.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire. County of Merioneth, London 1921.