Historia
Murowany kościół w Llandeloy zbudowany został przypuszczalnie pod koniec XIII lub na początku XIV wieku, z funkcją parafialną w obrębie dekanatu Pebidiog. Jeśli wzniesiono go w XIV wieku, to musiał zastąpić starszą, być może drewnianą budowlę, gdyż po raz pierwszy kościół w Llandeloy odnotowany został w przekazach pisemnych już w 1291 roku. Jako „ecclesia de Landalee”, został wyceniony w rejestrze Taxatio Ecclesiastica na 7 funtów, 6 szylingów i 8 pensów, z czego dziesiąta część miała zostać przekazana królowi w ramach papieskiego wsparcia na planowaną krucjatę.
W XIV wieku kościół został powiększony o transeptalną południowa kaplicę. Kolejne, choć prowadzone na mniejszą skalę prace miały miejsce w XV wieku, w związku z wprowadzaniem wystroju późnogotyckiego. W 1307 roku beneficjum „Landelowe in Pebydiauk” zostało przekazane przez biskupa Davida Martina kapitule katedry St Davids. Potwierdzenie tego działania od władcy uzyskano dopiero w 1313 roku, gdy zapewniono utrzymanie trzech księży do odprawiania mszy za duszę króla. W 1491 roku po raz pierwszy odnotowany został pleban z Llandeloy, niejaki Hugh ap Rees. Począwszy od niego aż do XIX wieku wszyscy kolejni oprócz obsługi parafii w Llandeloy sprawowali także wikariat w Llanhowell. W 1536 roku roczna wartość Llandeley i Llanhowell, nadal pozostających pod patronatem kapituły z St Davids, wynosiła 4 funty, 13 szylingów i 4 pensy.
W połowie XIX stulecia stan kościoła św. Teilo był tak zły, że ostatecznie w 1858 roku został porzucony, a odprawianie kultu przeniesiono do sali szkolnej w Henry’s Cross. W 1897 roku obok zrujnowanej zabytkowej budowli wzniesiono nowy kościół, który został usunięty, gdy w latach 1925-1926 przeprowadzono odbudowę średniowiecznego kościoła.
Architektura
Kościół pierwotnie był budowlą niewielką, choć oprócz nawy posiadał także wydzielone zewnętrznie z bryły wąskie prezbiterium. Tak rozbudowany układ przestrzenny był rzadko spotykany w odległych zakątkach Walii, gdzie dominowały salowe, jednoprzestrzenne budynki. W Llandeloy obie części budowli oddzielone zostały bardzo wąską arkadą tęczy, zwieńczoną lekko zaznaczonym, niesymetrycznym ostrołukiem, być może świadczącym o nadchodzącej epoce gotyku, choć raczej wynikłym z nieumiejętności uformowania przez budowniczych idealnego półkola. Półkoliście zamknięte było również wejście prowadzące od północy do nawy.
Prawdopodobnie w XIV wieku bryłę kościoła powiększono o południową kaplicę o charakterze niepełnego, jednoramiennego pseudotranseptu. Wzniesiono ją na rzucie czworoboku i umieszczono na styku nawy i prezbiterium, tak iż wewnątrz zachodnią częścią otwarta była na nawę, a wschodnią ukośnym przejściem na prezbiterium. W stronę nawy kaplica zwrócona została pozbawioną zdobień arkadą o dwuspadowym zamknięciu. Ukośne przejścia między transeptem a prezbiterium były bardzo popularne na terenie Walii w okresie pełnego średniowiecza. Ich budowa wynikała zapewne z chęci ułatwienia komunikacji po przysłonięciu arkady tęczy drewnianą przegrodą lektorium oraz zapewnienia możliwości zaglądania do prezbiterium przez osoby świeckie, nie mające wstępu do wschodniej części kościoła. Temu też służył otwór, przebity przez mur obok arkady tęczy.
Średniowieczna przegroda lektorium była konstrukcji drewnianej i zaopatrzona w górny balkon, do którego mocowania mogły służyć dwa czworoboczne otwory w ścianie tęczowej, po bokach archiwolty arkady, a także kamienna konsola w ścianie południowej. Na piętro lektorium prowadziły spiralne schody, osadzone w dobudowanym w XV wieku ryzalicie. Ten bardzo nietypowy aneks umieszczono przy ścianie północnej nawy, z narożnikiem lekko zachodzącym na prezbiterium. Oprócz klatki schodowej został on wyposażony w uskok muru mieszczący przejście z nawy.
Stan obecny
Kościół św. Teilo od strony zewnętrznej zapewne sporo utracił na skutek przekształcenia w okresie nowożytnym wszystkich okien i konieczności odbudowy murów po okresie XIX-wiecznego porzucenia. Prawdopodobnie przesunięto wtedy południową ścianę prezbiterium o około 1,5 metra ku południowi, powiększając wnętrze celem wydzielenie zakrystii na linii pierwotnej ściany prezbiterium. Oprócz tego renowacja przeprowadzona została dość sumiennie, przy wykorzystaniu najprostszych dostępnych lokalnych materiałów oraz bez prób naśladowania stylów minionych epok. Dlatego obecnie okna kościoła mają w dużej części postać zwykłych czworobocznych otworów. Ciekawiej prezentuje się wnętrze z zachowanym średniowiecznym układem, a przede wszystkim z archaiczną arkadą tęczy, przebitym obok niej otworem do podglądania ołtarza i XIV-wieczną arkadą kaplicy. Przetrwała także ośmioboczna chrzcielnica z XIII wieku i częściowo oryginalne północne wejście do kościoła. Średniowieczna może być odnowiona dzwonnica wieńcząca szczyt zachodni.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 2/1912.
Kinross J., Discovering the smallest churches in Wales, Stroud 2007.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, An Overview of the Churches in North Pembrokeshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.