Historia
Najwcześniejsza świątynia w Llandaff została ufundowana w VI wieku. Jak głosi tradycja powstała ona z inicjatywy świętego Teilo, przy brodzie na rzece Taff. Budowę romańskiej katedry rozpoczął natomiast w 1120 roku pierwszy normański biskup Llandaff, Urban. Podstawowe prace ukończono nad nią w czasach biskupa Nicholasa ap Gwrgant, który zmarł w 1183. Katedra otrzymała wówczas wezwanie św. Piotra i Pawła oraz świętych Dubriciusa, Teilo i Oudoceusa.
Około 1214 roku biskup Henry de Abergavenny zorganizował w Llandaff kapitułę katedralną. Wyznaczył on czternaście prebend, ośmiu księży, czterech diakonów i dwóch subdiakonów. W czasach jego następcy przebudowano fasadę zachodnią, umieszczając w niej statuę św. Teilo, a w drugiej połowie XIII wieku biskup William de Braose wzniósł kaplicę Matki Boskiej (Lady Chapel). W związku z tym musiano zniszczyć i przekształcić stare prezbiterium z czasów biskupa Urbana. Prawdopodobnie od tamtego czasu katedra znajdowała się w stanie ciągłych napraw lub przekształceń, dokonywanych w wolnym tempie. Między innymi po ukończeniu kaplicy przebudowano dwa przęsła północnej nawy prezbiterium.
Na początku XV wieku budowla została uszkodzona w trakcie walijskiego powstania Owaina Glyndŵra. Większość zniszczeń została naprawiona, przez biskupa Marshalla w drugiej połowie XV stulecia, a w 1485 roku budowla powiększyła się o północną wieżę, ufundowaną przez Jaspera Tudora, wuja króla Henryka VII.
Do początku XVI wieku katedra była licznie odwiedzana przez pielgrzymów, których datki pozwalały utrzymywać świątynię. Gdy w okresie reformacji pielgrzymki zostały zakazane, a pozostałe przychody zabrane, utrzymanie budynku katedry w należytym stanie nie było już dłużej możliwe. W skutek tego zaczęła ona podupadać. Dodatkowo podczas angielskiej wojny domowej w XVII wieku, katedra została opanowana przez oddziały parlamentu. Dokonały one licznych zniszczeń i przejęły księgi biblioteki katedralnej, zabierając je do zamku w Cardiff, gdzie zostały spalone. Pewien człowiek o imieniu Milles założył w opuszczonej katedrze tawernę, część wykorzystał jako stajnię, a obszar prezbiterium jako oborę. W 1703 roku podczas wielkiej burzy, kościół doznał dodatkowych uszkodzeń, które doprowadziły wkrótce do zawalenia wieży południowej. Pomiędzy 1720 a 1723 kolejne wichury nadwyrężyły budowlę do takiego stanu, iż z powodu zagrożenia całkowicie zamknięto zachodnie wejście do katedry.
W 1734 roku rozpoczęto pierwsze prace nad zabezpieczeniem i odbudową świątyni pod kierunkiem architekta Johna Wooda. Przeprowadził on renowację głównie wschodniej części katedry, przeprowadzoną w popularnym wówczas stylu włoskim. W XIX wieku rosnący dobrobyt diecezji umożliwił podjęcie gruntownej restauracji świątyni, którą rozpoczął w 1843 roku John Pritchard. Usunął on XVIII-wieczne dodatki oraz ukończył w 1869 roku nową wieżę południową, powstałą na miejscu zawalonej w 1722 roku. Po raz ostatni budynek katedry został poważnie uszkodzony w 1941 roku przez wybuch niemieckiej miny spadochronowej. Odbudowę dachu ze zniszczeń wojennych rozpoczął architekt Charles Nicholson, a po jego śmierci w 1949, prace przejął George Pace, kończąc je w 1960 roku.
Architektura
Średniowieczna katedra z XII wieku została wzniesiona z kamienia z Dundry z Somerset w Anglii, oraz niektórych lokalnych materiałów jak niebieski lias, czy kamień z Sutton. Budowlę wzniesiono w formie trójnawowej bazyliki z prezbiterium zakończonym prostą ścianą od strony wschodniej i szczytową fasadą zachodnią, zapewne utrzymaną w stylistyce romańskiej.
W początku XIII wieku katedrę przedłużono o trzy przęsła ku zachodowi i zamknięto nową fasadą w formie wczesnego gotyku angielskiego z portalem wejściowym na osi. Ponad nim umieszczono trzy lancetowate okna rozdzielone bardzo wąskimi, ostrołucznymi wnękami, wyżej rząd piramidalnie usytuowanych ślepych arkad z oknem pośrodku, zamkniętych trójliśćmi i rozdzielonych kolumienkami, oraz najwyżej, w partii szczytowej podobną trójlistną niszę, być może pierwotnie mieszczącą rzeźbioną figurę. Wewnątrz kościół był dość skromny jak na katedrę, nie posiadał bowiem triforium, a jedynie okna clerestorium osadzone ponad ostrołucznymi arkadami międzynawowymi. Same arkady były bogato profilowane, podobnie jak filary, które urozmaicono służkami i wałkami z kapitelami o motywach roślinnych oraz wspornikami rzeźbionymi na kształt ludzkich twarzy, masek i florystycznych wzorów. Wzniesione nieco późnej cztery dalsze wschodnie przęsła osadzono na podobnie profilowanych, ale dużo smuklejszych już filarach.
Około 1287 roku katedrę powiększono poprzez dobudowanie po wschodniej stronie prostokątnej w planie kaplicy Matki Boskiej, częściowo wtopionej w przedłużone o dwa przęsła naw bocznych prezbiterium. Kaplicę przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, wzbogaconym w każdym z pięciu przęseł o dodatkowe żebro poprzeczne oraz oświetlono od wschodu dużym ostrołucznym oknem o pięciodzielnym maswerku i węższymi oknami dwudzielnymi osadzonymi w ścianach wzdłużnych. Nieco wcześniej, gdyż w połowie XIII wieku, wzniesiono kapitularz, usytuowany po południowej stronie kościoła, na wysokości trzeciego przęsła od wschodu. Powstał on jako niewielki, kwadratowy budynek, o dwóch kondygnacjach z wąskimi oknami zwieńczonymi trójliściami. Jego dolna kondygnacja została przykryta sklepieniem osadzonym na centralnym filarze.
W XIV wieku przebudowano okna nawy ze starszych romańskich na większe, ostrołukowe z maswerkami w stylu angielskiego gotyku dekoracyjnego. W okresie późnego średniowiecza, pod koniec XV wieku, przy fasadzie zachodniej wzniesiono dwie wieże. Obie posiadały elewacje przedzielone dwoma gzymsami na trzy części, jednak południowa wieża była niższa. Północną wzmacniały narożne uskokowe przypory oraz wysoka wieżyczka schodowa, także pełniąca rolę stabilizującą. Wieżyczka schodowa przy wieży południowej była już o połowę niższa. Obie wieże otrzymały duże ostrołuczne okna z maswerkami i zwieńczenie w postaci narożnych sterczyn.
Stan obecny
Obecna katedra jest wynikiem narosłych w ciągu wieków przekształceń, utrzymywanych w stylistyce romańskiej i gotyckiej oraz efektem prac renowacyjnych jakie musiano przeprowadzić na skutek wieloletnich zaniedbań. Z najstarszego romańskiego kościoła zachowała się jedynie wspaniała arkada oddzielająca sanktuarium od kaplicy Matki Boskiej oraz fragmenty murów w południowej ścianie chóru z dwoma kapitelami półkolistych okien. Nieco późniejsze, ale jeszcze XII-wieczne są dwa romańskie portale: północny i południowy, umieszczone w zachodniej części korpusu. Mury pozostałej części katedry pochodzą głównie z XIII i XIV wieku, za wyjątkiem ich górnych partii (duża część clerestorium zachodniej części kościoła), nowożytnej wieży południowej i kaplicy północnej, która zasłoniła jeden z romańskich portali.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.
Strona internetowa wikipedia.org, Llandaff Cathedral.