Historia
Według tradycji pierwszy kościół w Llandaff miał zostać ufundowany przy brodzie na rzece Taff, w drugiej połowie VI wieku przez świętego Teilo. Budowę romańskiej katedry rozpoczął natomiast w 1120 roku pierwszy anglo-normański biskup Llandaff, Urban, który pragnął także powiększyć prestiż kościoła za sprawą sprowadzenia relikwii świętego biskupa Dyfriga (Dubriciusa). Podstawowe prace budowlane nad katedrą ukończono w czasach zmarłego w 1183 roku biskupa Nicholasa ap Gwrgant, pierwotnie benedyktyńskiego mnicha w opactwie Gloucester.
Około 1214 roku biskup Henry de Abergavenny zorganizował w Llandaff kapitułę katedralną. Wyznaczył on czternaście prebend, ośmiu księży, czterech diakonów i dwóch subdiakonów, ale nie powołał prepozyta czy dziekana, pozostawiając zarządzanie w rękach własnych i swoich następców na biskupim stolcu. W czasach jego następcy, Williama de Goldcliff, około 1220 roku wzniesiono nową fasadę zachodnią i przebudowano korpus nawowy w stylistyce wczesnogotyckiej, a w drugiej połowie XIII wieku biskup William de Braose ufundował kaplicę Matki Boskiej (ang. Lady Chapel). W związku z tym musiano przekształcić stare prezbiterium z czasów biskupa Urbana. Prawdopodobnie od tamtego czasu katedra znajdowała się w stanie ciągłych, prowadzonych w wolnym tempie napraw oraz niewielkich przekształceń. Między innymi po ukończeniu kaplicy przebudowano dwa przęsła północnej nawy prezbiterium, a w XIV wieku wstawiono dwa boczne portale.
Na początku XV wieku katedra została uszkodzona w trakcie walijskiego powstania Owaina Glyndŵra, skierowanego przeciwko władzy króla Henryka IV i angielskiej administracji. Większość zniszczeń została naprawiona przez biskupa Johna Marshalla w drugiej połowie XV stulecia, który zakupił także nowe, późnogotyckie wyposażenie katedry, między innymi tron biskupi i stalle dla kanoników. Ponadto w 1485 roku budowla powiększyła się o północną wieżę przy zachodniej fasadzie, ufundowaną przez Jaspera Tudora, diuka Bedford, wuja króla Henryka VII.
Do początku XVI wieku katedra była licznie odwiedzana przez pielgrzymów, których datki przeznaczane były na najpilniejsze remonty i prace modernizacyjne. Gdy w okresie reformacji pielgrzymki zostały zakazane, a pozostałe przychody zabrane, utrzymanie budowli w należytym stanie nie było już dłużej możliwe. Wkrótce też zaczęła ona podupadać, na tyle gwałtownie, że w 1575 roku biskup William Blethyn zaproponował ograniczenie liczby ludzi obsługujących kościół, celem zaoszczędzenia pieniędzy na naprawy. Dodatkowo podczas angielskiej wojny domowej w XVII wieku, katedra została opanowana przez oddziały parlamentu. Dokonały one licznych zniszczeń i przejęły księgi biblioteki katedralnej, zabierając je do zamku w Cardiff, gdzie zostały spalone. Pewien człowiek o imieniu Milles założył w opuszczonej katedrze tawernę, część wykorzystał jako stajnię, a obszar prezbiterium jako oborę. W 1703 roku podczas wielkiej burzy, kościół doznał dodatkowych uszkodzeń, które doprowadziły do zawalenia w 1723 roku wieży południowej. Kolejne wichury nadwyrężyły budowlę do takiego stanu, iż ze względu na zniszczenie dachów została ona zamknięta.
W 1734 roku rozpoczęto pierwsze prace nad zabezpieczeniem i odbudową świątyni pod kierunkiem architekta Johna Wooda. Dokonał on remontu głównie wschodniej części katedry, przeprowadzonego w popularnym wówczas stylu klasycystycznym. Odnowiona została również późnogotycka wieża północna, natomiast korpus nawowy pozostawiono tymczasowo w ruinie. W XIX wieku rosnący dobrobyt diecezji umożliwił podjęcie gruntownej restauracji kościoła, którą rozpoczął w 1843 roku John Pritchard. Usunął on XVIII-wieczne przekształcenia oraz ukończył w 1869 roku nową wieżę południową, powstałą na miejscu zawalonej w 1723 roku. Po raz ostatni budynek katedry został poważnie uszkodzony w 1941 roku przez wybuch niemieckiej miny spadochronowej. Odbudowę dachu ze zniszczeń wojennych rozpoczął architekt Charles Nicholson, a po jego śmierci w 1949 roku, prace przejął George Pace, kończąc je w 1960 roku.
Architektura
Romańska katedra z XII wieku została zbudowana z kamienia z Dundry z Somerset w Anglii oraz niektórych lokalnych materiałów, jak niebieski lias, czy kamień z Sutton. Kościół przypuszczalnie składał się wówczas z pojedynczej nawy oraz z prostokątnego prezbiterium, być może zamkniętego na wschodzie półkolistą apsydą. Ku zachodowi zwrócony był szczytową fasadą, z pewnością utrzymaną w stylistyce romańskiej. Układ arkad we wschodniej części kościoła sugerowałby, że być może planowano wówczas wznieść także krótki transept z wieżą na przecięciu naw, ale nie ma pewności czy to ambitne zamierzenia ostatecznie zrealizowano. Część prezbiterialną od apsydy oddzielała romańska arkada tęczy o wyjątkowo bogato zdobionej, półkolistej i uskokowej archiwolcie (koliste ornamenty wypełnione rozetami, motyw połączonych pierścieni o ostrych grzbietach, wzory w jodełkę), osadzonej na gzymsie impostowym, podpieranym przez umieszczone w uskokach kolumienki (z każdej strony po jednym gładkim i jednym ukształtowanym w zygzaki).
W XIII wieku kościół uzyskał formę trójnawowej bazyliki z wyodrębnionym prezbiterium. Korpus nawowy przedłużono ku zachodowi i zamknięto nową fasadą w formie wczesnego gotyku angielskiego. Przy boku nawy głównej zbudowano co najmniej jedną czworoboczną wieżą w narożniku południowo – zachodnim. Wieża północno – zachodnia zapewne była już wówczas planowana, ale nie ma pewności czy ją ukończono. Romański transept, o ile został zbudowany w pierwszej połowie XII wieku, to w kolejnym stuleciu został wchłonięty przez nawy boczne korpusu.
Główne wejście do XIII-wiecznej katedry wiodło półkolistym portalem osadzonym na osi w ścianie zachodniej, podzielonym na dwa przejścia z wnęką na figurę pomiędzy archiwoltami. Ponad nim umieszczono trzy ostrołuczne okna rozdzielone bardzo wąskimi wnękami z lancetowatymi zamknięciami, natomiast wyżej rząd piramidalnie usytuowanych ślepych arkad z oknem pośrodku, zamkniętych trójliśćmi i rozdzielonych kolumienkami. Najwyżej, w partii szczytowej, osadzono podobną trójlistną niszę, być może pierwotnie mieszczącą rzeźbioną figurę. Oświetlenie starszej, prezbiterialnej części kościoła najpewniej zapewniały jeszcze półkoliste i rozglifione okna romańskie. W nowszym korpusie nawowym umieszczono już okna z lancetowatymi zamknięciami. Wewnątrz kościół był dość skromny jak na katedrę, nie posiadał bowiem triforium, a jedynie okna clerestorium osadzone ponad ostrołucznymi arkadami międzynawowymi. Same arkady były bogato profilowane, podobnie jak filary, które urozmaicono służkami i wałkami z kapitelami o motywach roślinnych oraz wspornikami rzeźbionymi na kształt ludzkich twarzy, masek i florystycznych wzorów. Wzniesione nieco późnej cztery dalsze wschodnie przęsła osadzono na podobnie profilowanych, ale dużo smuklejszych już filarach (arkady międzynawowe był budowane od zachodu na wschód, aby jak najdłużej pozostawić romańską nawę i transept w funkcjonalnym stanie).
W połowie XIII wieku wzniesiony został przy katedrze kapitularz, usytuowany po południowej stronie kościoła, na wysokości trzeciego przęsła od wschodu. Powstał on jako niewielki, kwadratowy w planie budynek, podparty narożnymi, prostopadłymi w stosunku do siebie przyporami. W jego wnętrzu utworzono dwie kondygnacje z wąskimi oknami zwieńczonymi trójliśćmi. Dolna kondygnacja została przykryta sklepieniem osadzonym na centralnym filarze. Mieściła ona właściwą salę kapitulną, podczas gdy na piętrze mógł być urządzony mały skarbiec, czy też pomieszczenie przeznaczone do przechowywania najcenniejszych przedmiotów biskupiego majątku.
Około 1287 roku katedrę powiększono poprzez dobudowanie po wschodniej stronie prostokątnej w planie kaplicy Matki Boskiej, częściowo wtopionej w przedłużone o dwa przęsła naw bocznych prezbiterium. Kaplicę od zewnątrz podparto przyporami, wewnątrz natomiast przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, wzbogaconym w każdym z pięciu przęseł o dodatkowe żebro poprzeczne oraz oświetlono od wschodu dużym ostrołucznym oknem o pięciodzielnym maswerku i węższymi oknami dwudzielnymi osadzonymi w ścianach wzdłużnych.
W XIV wieku przebudowano okna korpusu nawowego ze starszych romańskich na większe, ostrołukowe z maswerkami, utworzone w stylu angielskiego gotyku dekoracyjnego. Ponadto od północy i południa w nawach bocznych osadzono dwa dodatkowe nieduże portale wejściowe, ułatwiające komunikacje w obszernej budowli. W okresie późnego średniowiecza, pod koniec XV wieku, przy fasadzie zachodniej wzniesiono, ukończono lub gruntownie przebudowano wieżę północną, usytuowaną obok starszej, XIII-wiecznej wieży południowej. Obie posiadały elewacje przedzielone dwoma gzymsami na trzy części, jednak południowa wieża była niższa. Północną wzmacniały narożne uskokowe przypory oraz wysoka wieżyczka schodowa, także pełniąca rolę stabilizującą. Wieżyczka schodowa przy wieży południowej była już o połowę niższa. Obie wieże otrzymały duże ostrołuczne okna z maswerkami i zwieńczenie w postaci narożnych sterczyn.
Stan obecny
Obecna katedra jest wynikiem narosłych w ciągu wieków przekształceń, utrzymywanych w stylistyce romańskiej i gotyckiej oraz efektem prac renowacyjnych jakie musiano przeprowadzić na skutek wieloletnich zaniedbań i zniszczeń z XVII-XVIII wieku. Z najstarszego romańskiego kościoła zachowała się jedynie wspaniała arkada oddzielająca sanktuarium od kaplicy Matki Boskiej oraz fragmenty murów w południowej ścianie chóru z dwoma kapitelami półkolistych okien. Nieco późniejsze, ale jeszcze XII-wieczne, są dwa romańskie portale: północny i południowy, umieszczone w zachodniej części korpusu. Mury pozostałej części katedry pochodzą głównie z XIII i XIV wieku, za wyjątkiem nowożytnej wieży południowej i współczesnej kaplicy północnej, która zasłoniła jeden z romańskich portali. Nowożytną rekonstrukcją są również górne partie murów katedry, zwłaszcza większość clerestorium zachodniej i środkowej części kościoła, które uległo zniszczeniu w XVIII stuleciu. Efektem prac z XIX wieku jest dach kapitularza, przypory korpusu i wiele detali architektonicznych, takich jak gargulce, portal wejściowy do kaplicy Matki Boskiej, czy rząd rzeźbionych głów władców na ścianie południowej, współcześnie kontynuowany także na ścianie północnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Eryl T., Llandaff Cathedral, Crawley 1974.
Hilling J., Llandaf past and present, Cowbridge-Bridgend 1978.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals of Wales, Malvern 2012.
Willmott M., The Cathedral Church of Llandaff, London 1907.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.